Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын адгийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Ачит засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Ашигхорго уулын хошуу, Илдэн засгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1925 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Цэрэн мэргэн дайчин
Удам Абатай сайн хааны дүү Абуху мэргэн ноёны хүү Ангахай мэргэн ноёны хүү Бадмаш мэргэн цөөхүрийн хүү Цэрэн мэргэн дайчин
Харьяалал Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1925
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Түшээт хан аймгийн Ачит засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1925) Богд хан уулын аймгийн Ашигхорго уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 93. Эрэгтэй – 280 (үүнээс тайж – 15, хамжлага ард – 32, лам банди – 106, сумны албат эр – 80, сул эр – 117). Эмэгтэй – 248. Нийт – 528.
Одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Мамба дацан (1739), Цогчин хурал (1828)
Сүүлчийн засаг ноён Бадрах

Ачит засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

   Халхын зүүн гарын Түшээт хаан Чахундоржийн ойр төрлийн Мэргэн ноён Гүрүшихийн үеэл дүү Цэрэн мэргэн дайчин 1688 онд говийг туулан Чин улсад дагаар ирсэнд 1691 оны Долнуурын чуулганаар засаг, тэргүүн зэргийн тайж өргөмжилж тусдаа хошуу захируулжээ. 1696 онд Чингийн цэргийг дагалдан зүүнгарын цэргийн мэдээг авхуулахаар цэрэг илгээж явав. 1697 онд нас барсанд түүний ахмад хүү Уубад засаг, тэргүүн зэргийн тайжийн хэргэмийг залгамжлуулжээ. Тус хошууны хүн ам, нутаг нь төдий л их бус. Зүүнш Зоог ус, өмнөш Хашаат, баруун Зөөвөр, хойш Шувуун толгой, зүүн хойш Бага хад, баруун хойш Хөтөл долоон, зүүн өмнөш Цагаан хад, баруун өмнөш Хацавч хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Бадрахыг үе улиран ачит засаг, улсад туслагч гүн өргөмжилж, Түшээт хан аймгийн Ачит засгийн хошуу хэмээн нэрлэх болов. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Богд хан уулын аймгийн Ашигхорго уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж яваад тус аймгийн Хоёр өлзийт уулын хошуунд (хуучин Түшээт хан аймгийн Эетэй засгийн хошуу) нийлүүлжээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр хошуудыг татан буулгахад тус хошууны хуучин нутгаар Дорноговь аймгийн Мандах сумыг байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Цэрэн

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1691-1697

Ууба

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1697-1713

Зодов

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1713-1729

Равдан

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1729-1730

Ванбудорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1730-1758

Дондовдорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1758-1782

Майдаржав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1782-1828

Шагдаржав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1828-1843

Удумчи

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1843-1860

Цэвээнжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1860-1876

Жамьянхорлоо

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1876-1897

Бадрах

Засаг, улсад туслагч гүн

1897-1911

Ачит засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол