Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Далай засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Баруун Бүрэнхаан уулын хошуу, Ахай гүнгийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1696-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, тэргүүн зэргийн тайж тайж Чиндорж
Удам Шибтуй хатан баатарын дүү
Харьяалал Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1696
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Түшээт хан аймгийн Ахай засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Богд хан уулын аймгийн Баруун Бүрэнхаан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 бүтэн 1 хагас сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 166. Эрэгтэй – 454 (үүнээс тайж – 33, хамжлага ард – 116, лам банди – 166, сумны албат эр – 113, сул эр – 26). Эмэгтэй – 403. Нийт – 857.
Одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн
Хошууны дотор байсан сүм хийд Дашдандарлин сүм (1699)
Сүүлчийн засаг ноён Алтанхуяг

Ахай засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын Түшээт хаан Чахундоржийн ойр төрлийн ноён Шибтуй хатан баатарын дүү Чиндорж ахыгаа дагалдан 1691 онд Чин улсад дагаар оров. 1696 онд цэргийн гавьяаны учир засаг, тэргүүн зэргийн тайж болгож, Шибтуй хатан баатарын хошуунаас салган тусдаа хошуу байгуулж өгчээ. 1700 онд Чиндоржийн нас барахад түүний хүү Гунгаад залгамжлуулжээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Салуужин гол, өмнөш Сайр эхэн, баруунш Тарианатай гол, хойш Зэлтэр гол, зүүн хойш Сангалт гол, баруун хойш Хантайн ар булаг, зүүн өмнөш Зайдал гол, баруун өмнөш Хөх цээл хүрчээ. Хошууны хойт талаар Орос зүгт тавьсан гэр харуулын нутаг зах залгажээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад Түшээт хан аймгийн Ахай засгийн хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, тухайн үеийн засаг ноён Лувсанхайдавт улсад туслагч гүнгийн зэрэг, үе улиран ахай цол шагнажээ. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууг Богд хан уулын аймгийн Баруун Бүрэнхаан уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Сант уул, Орхонтуул, Сэлэнгэ зэрэг сумдыг байгуулжээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг татан буулгаж, Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сумыг байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Чиндорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1691-1700

Гунгаа

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1700-1726

Ванжил

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1726-1750

Гүржав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1750-1776

Цэвэгжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1776-1805

Намжилдорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1806-1861

Үржинжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1864-1882

Лувсанхайдав

Засаг, улсад туслагч гүн

1884-1923

Ахай засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол