Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Хэмцэгийн соёл

Хэмцэгийн соёлын дурсгал

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	Чемурчекийн соёл
Хамаа бүхий үг	Хүрэл зэвсгийн үе, Авын Хөх уулын булш, Ягшийн Хөдөөгийн булш, Хэмцэгийн соёлын хүн чулуу
Төрөл	Археологийн соёл
Түүхэн эрин үе	Хүрлийн үе
Он цаг	НТӨ III мянган
Салбар	Археологи

Хэмцэгийн соёл

Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн археологийн соёл.

Алтайн нуруу дагасан Хэмцэгийн соёлын дурсгалууд Монгол улс, БНХАУ, Казахстан ба ОХУ-д тархсан байна. Одоогоор Монгол улсын нутагт Ховд ба Баян-Өлгий аймгийн Ягшийн Хөдөө, Хэвийн ам, Авын Хөх уул, Баян-Өндөр, Улаан худаг, Халзан үзүүр, Баян-Энгэр зэрэг арав орчим газарт 20 гаруй булш оршуулгын байгууламж, тахилгын байгууламжийг малтан судалжээ. Түүнчлэн Хэмцэгийн соёлын хадны зургийн дурсгалуудыг Шинжааны Дунд Булаг, Монголын Цагаан Салаа/Бага Ойгор зэрэг газарт илрүүлжээ.

Хэмцэгийн соёлыг анх 1962 онд Хятадын археологчид Шинжаанд нээжээ. Үүнээс хойш нэг хэсэг уг соёлын судалгаа орхигдож явсаар 1990-ээд оны үеэс Оросын археологчид сонирхон судлах болсон. Энэ үеэс А.В.Варёнов, А.А.Ковалев нар, хожим 2010-аад оноос А.А.Тишкин нар уг соёлыг идэвхитэй судлаж байна. Монголын хувьд 2003 оноос уг соёлын булш оршуулгыг Д.Эрдэнэбаатар, А.А.Ковалев нар Ховд, Баян-Өлгий аймгийн нутагт малтан судлаж эхэлсэн байна. 2012 онд (Ц.Төрбат) нар Хэмцэгийн соёлын булшийг мөн Ховд аймгийн нутагт Авын Хөх уул, Баян-Өндөрт малтан судалжээ. Хэмцэгийн соёлын булш оршуулга нь Өмнөд Сибирийн Афанасьевийн соёл, Караколийн соёл, Окуневийн соёл, Елунины соёлтой холбоотой.

Хэмцэгийн булшнууд Алтайн нурууны ар, өврийн их бага голуудын хөндийд тархжээ. Булшнууд ихэвчлэн голын нэгдүгээр дэнж дээр ганц нэгээр, цөөн тоогоор бүлэглэн оршдог. Одоог хүртэл олон булштай томоохон оршуулгын газар илрээгүй байна. Хэмцэгийн зарим булшны зүүн талд хүн чулуун хөшөө босгодог заншилтай байжээ. Эдгээр нь одоогоор Төв Азид буй хамгийн эртний хөшөөд болно. Одоогоор Монголд Хэмцэгийн соёлд хамаарах 2 хүн чулуу илрээд байна. Харин Хятадын нутагт 70 орчим хүн чулуу бүртгэгдсэн байдаг.

Хэмцэгийн булшинд олон хүнийг нэг дор оршуулдаг заншилтай. Түүнчлэн уг дурсгалыг ихэвчлэн эрт цагт тонож сүйтгэсэн байх тул оршуулгын зан үйлийг сэргээхэд хүндрэлтэй юм. Ямар боловч олонхи булшны чулуун хайрцагны ёроолд хэд хэдэн хүнийг эвхрүүлэн хэвтүүлж зэрэгцүүлэн тавьдаг байжээ хэмээн төсөөлж болно. Түүнчлэн ганц хүн оршуулсан булшнууд ч бий. Авын Хөх уул, Баян-Өндөр зэрэг газрын томоохон булшнууд нь ихэвчлэн олон хүний оршуулга байсан бололтой. Булшинд дагалдуулсан эд өлгийн зүйлс төрөл зүйлийн хувьд харьцангуй цөөн. Олдворын дотор чулуун эдлэл зонхилох тоогоор гардаг бөгөөд чулуун аяга, чулуун жезл, чулуун бөмбөлөг, чулуун нухуур зэрэг бий. Мөн цөөн тоотой боловч өвөрмөц хийц, хээ чимэглэлтэй шавар сав суулга, ясан багаж зэвсэг олджээ. Ховорхон тохиолддог олдворын дотор хүрэл ба тугалган цагирган ээмэг зэргийг нэрлэж болно.

Хэмцэгийн соёлын олон асуудал бүрэн шийдлээ олоогүй байна. Тухайлбал, гарал үүсэл, угсаатны ба арьстны төрх, аж ахуйн хэв саяг ба нийгмийн байгуулал зэргийг нэрлэдэг.

Хэмцэгийн булшны олдвор эд зүйлс зэргэлдээх Афанасьев, Караколь, Окунев ба Елуниний соёлтой холбоотой тул он цаг нь түрүү хүрлийн үеэс хөгжингүй хүрлийн эхэн үед холбогдоно. Радиокарбоны шинжилгээгээр НТӨ 2600-2000 онд хамаарах нь тодорхой болжээ. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Ковалев А.А. Древнейшие статуи Чемурчека и прилегающих территорий. СПб., 2012.

Ковалёв А.А. (ред.) Древнейшие европейцы в сердце Азии: чемурчекский феномен. Часть I. Результаты исследований в Восточном Казахстане, на севере и юге Монгольского Алтая. Составитель и научный редактор А.А.Ковалев. CПб, 2014.

by AdChoices

Ковалёв А.А. (ред.) Древнейшие европейцы в сердце Азии: чемурчекский феномен. Часть II. Результаты исследований в Центральной части Монгольского Алтая и в истоках Кобдо; памятники Синьцзяна и окраинных земель. Составитель и научный редактор А.А.Ковалев. CПб, 2015.

Төрбат Ц., Батбаяр Т. Монгол Алтайгаас илрүүлсэн түрүү төмөрлөгийн үеийн хүн чулуут цогцолбор // Studia archaeologica. Tom. IX (XXIX), Fasc. 8. УБ., 2010, т. 150-163.

Төрбат Ц. Хэмцэгийн археологийн соёлын нэрийг нягтлах нь // Studia archaeologica. Tom. XXXIV, Fasc. 9. УБ., 2014, т. 109-122.

Эрдэнэбаатар Д., Ковалев А.А. "Чемурчекийн соёл" түүний тархалтын тухай // Нүүдэлчдийн өв судлал. Tomus XI, Fasciculus 6. УБ., 2011, т. 70-84.

Wei Ming Jia P., Betts A.V.G. A re-analysis of the Qiemu’erqieke (Shamirshak) cemeteries, Xinjiang, China // The Journal of Indo-European Studies. Vol. 38, No. 3,4 (2010), pp. 1-43.