Баатар засгийн хошууны сүүлчийн засаг ноён Наваан-Юндэн

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн адгийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Баатар засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Ноён уулын хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, улсад туслагч гүн Шибтуй хатан баатар
Удам Абатай сайн хааны ахмад хүү Шибагудай өлзийт хунтайжийн ахмад хүү Мужан убаш хунтайжийн ахмад хүү Шибтуй хатан баатар
Харьяалал Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн адгийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Түшээт хан аймгийн Баатар засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Богд хан уулын аймгийн Ноён уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 219. Эрэгтэй – 450 (үүнээс тайж – 42, хамжлага ард – 98, лам банди – 165, сумны албат эр – 134, сул эр – 11). Эмэгтэй – 450. Нийт – 900.
Одоогийн Төв аймгийн Батсүмбэр, Борнуур, Түнхэл, Мандал, Жавхлант сум, Сэлэнгэ аймгийн Баруунхараа, Зүүнхараа сумдын нутаг
Хошууны дотор байсан сүм хийд Дашчойнхорлин (1706)
Сүүлчийн засаг ноён Наваан-Юндэн

Баатар засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын Түшээт хааны ойр төрлийн тайж Шибтуй хатан баатар нь 1688 онд зүүнгарын Галдан бошогт хааны довтолгооны хөлөөс зайлж ах дүү нарын хамт Хэрлэн өөд дутаан суужээ. 1691 онд Чин улсад дагаар ирсэн засаг, улсад туслагч гүн өргөмжилжээ. 1699 онд Оросын зүг оргосон барга нарыг хураан баривчилсан гавьяанд хошууны бэйс зэрэг хүртэв. 1706 онд нас барахад түүний хүү Цэвдэн залгамжилжээ. Цэвдэн цэргийн хэрэгт зүтгэн явж 1723 онд бэйл хэргэм хүртсэн бөгөөд 1756 онд хотогойдын Чингүнжавын дэгдээсэн бослого хөдөлгөөнд нэгдсэн тул хэргэмээ ховхлуулжээ. Түүний засаг тушаалыг түүний хүү Цэвээндоржид залгамжлуулаад 1765 онд нас барахад нь түүнийг дахин засаг томилсон байдаг. Тус хошууны нутгаар Хүрээнээс Хиагт хүрэх өртөөний зам дайран өнгөрөх бөгөөд зүүнш Байц хад, өмнөш Алтан өлгий, баруунш Шар бүрд, хойш Банхи, зүүн хойш Минж гол, баруун хойш Загдал гол, зүүн өмнөш Хэнтий уул, баруун өмнөш Номт булаг хүрчээ. Тус хошууны газар нь эртнээс Монгол орны газар тариалангийн гол бүс нутгуудын нэг болсоор ирсэн юм. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууг Түшээт хан аймгийн Баатар засгийн хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэв. 1923 онд засаг захиргааны шинэчлэлээр Богд хан уулын аймгийн Ноён уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Мандал, Хөлийн Баян-Уул хэмээх 2 сумтай болгов. Тус хошууны нутаг Ноён уулнаас 1924 онд оросын эрдэмтэн П.К.Козлов Хүннүгийн язгууртны булшийг нээн илрүүлжээ. 1931 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууны нутгаар одоогийн Төв аймгийн Батсүмбэр, Борнуур, Түнхэл, Мандал, Жавхлант сум Сэлэнгэ аймгийн Баруунхараа, Зүүнхараа зэрэг сумдыг зохион байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Шибтуй

Засаг, улсад туслагч гүн

1691-1706

Цэвдэн

Засаг, төрийн бэйл

1706-1756

Цэвээндорж

Засаг, улсад туслагч гүн  

1756-1766

Цэвдэн

Засаг, улсад туслагч гүн

1766-1770

Цэсүрэндорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1770-1810

Ядамжав

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1810-1815

Цэрэндорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1815-1871

Цэрэндорж

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1871-1886

Насангомбо

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1886-1896

Дондог

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1896-1910

Сономдаржаа

Засаг, тэргүүн зэргийн тайж

1910-1913

Наваан-Юндэн

Засаг, төрийн жүн ван

1913-1923

Баатар засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол