Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад дахь баруун этгээдийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Зоригт засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Хүнцэлцавчид уулын хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, төрийн бэйл Шидишири баатар хунтайж
Удам Түшээт хаан Гомбодоржийн хөвүүн
Харьяалал Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад дахь баруун этгээдийн хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Түшээт хан аймгийн Зоригт засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Богд хан уулын аймгийн Хүнцэлцавчид уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 3 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 1233. Эрэгтэй – 2767 (үүнээс тайж – 148, хамжлага ард – 601, лам банди – 1253, сумны албат эр – 688, сул эр – 277). Эмэгтэй – 2637. Нийт – 5604.
Одоогийн Төв аймгийн Өндөрширээт, Эрдэнэсант сумдын нутаг бүтнээр, Бүрэн, Баян-Өнжүүл сумдын нутгийн зарим хэсэг, Булган аймгийн Дашинчилэн сумын зарим хэсэг
Хошууны дотор байсан сүм хийд Дашдаржаалин хийд (1886), Шаддубдаржаапандилин сүм (1869)
Сүүлчийн засаг ноён Цэрэнбаавай

Зоригт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

    Тус хошууны анхдугаар засаг ноён нь Халхын зүүн гарын Түшээт хаан Гомбодоржийн хүү Шидишири баатар хунтайж болно. Өөрийн ах Чахундоржийн хамтаар идэвхитэй гадаад бодлого явуулж Орос улстай элчин харилцаа байгуулж, Орост автсан албат харьяатын асуудлыг шийдвэрлэхээр хичээж байв. 1687 оны эцэс 1688 оны эхээр Түшээт хаан болон Сэцэн хааны харьяат цэргүүдийг толгойлон Оросын цэрэгтэй байлдаж байгаад халх-ойрадын дайн эхэлмэгц өөрийн ах Чахундоржийн хүчинтэй нийлэхээр явжээ. Олгой нуурын тулалдааны дараагаар ахын хамт говийг туулан Чин улсад дагаар орж 1691 оны Долнуурын чуулганаар засаг, төрийн бэйл өргөмжлөгдөв. 1706 онд нас барахад нь түүний хүү Данзандорж залгамжилжээ. Түүний хүү Доржсэвдэнд хаан угсааны гүнжийг холбон өгч эфү болгожээ. 1724 онд Данзандоржийг халхын цэргийг захирах 3 туслагч жанжны нэгээр томилон давхар Оростой харилцах хэргийг хариуцуулжээ. 1736 онд түүнийг нас барахад Доржсэвдэнгийн манж хатнаас төрсөн хөвүүн Санжайдоржид түүний өвгийн засаг тушаалыг уламжилжээ. Санжайдоржоос хойш хэдэн үе тус хошууны засаг ноёд Хүрээний сайдын үүргийг давхар гүйцэтгэж байв. Тус хошууны нутгийн зах нь зүүнш Байту, өмнөш Баянхар, баруунш Уст, хойш Харнүдэн, зүүн хойш Дашлүн, баруун хойш Чинтолгой, зүүн өмнөш Бүжинхий, баруун өмнөш Зүлэгтэй хүрчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууг Түшээт хан аймгийн Зоригт засгийн хошуу хэмээн нэрийдэв. 1923 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Богд хан уулын аймгийн Хүнцэлцавчид уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Батхаан, Бүрэн, Өндөрхаан, Эрдэнэсант гэх сумдтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны нутаг нь Төв аймгийн Өндөрширээт, Эрдэнэсант, Бүрэн, Баян-Өнжүүл сумд болон Булган аймгийн Дашинчилэн сумдын зарим хэсэг болон хуваагджээ.  (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Шидишири

Засаг, төрийн бэйл

1691-1706

Данзандорж

Засаг, төрийн жүн ван

1706-1736

Санжайдорж

Засаг, хошой чин ван  

1738-1778

Юндэндорж

Засаг, төрийн жүн ван

1779-1827

Доржравдан

Засаг, төрийн жүн ван

1828-1839

Насанбат

Засаг, төрийн жүн ван

1839-1850

Одсэрбазар

Засаг, төрийн жүн ван

1850-1884

Цэрэнбаавай

Засаг, төрийн жүн ван

1884-1919

Төвдорж

Засаг, төрийн жүн ван

1919-1923

Зоригт засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол