Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын дундад хошуу, Түшээт хан аймгийн Мэргэн засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Хутаг уулын хошуу, Хан Хэнтий уулын аймгийн Их Дулаан уулын хошуу, Говь мэргэн вангийн хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, төрийн жүн ван Гүршихи
Удам Онохуй үйзэн ноёны хоёрдугаар хүү Абуху мэргэн ноёны хүү Ангахай мэргэн ноёны хүү Соном дайчин хунтайжийн хүү Гүршихи мэргэн ноён
Харьяалал Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын дундад хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Түшээт хан аймгийн Мэргэн засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Богд хан уулын аймгийн Хутаг уулын хошуу, Хан хэнтий уулын аймгийн Их дулаан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 14 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 1930. Эрэгтэй – 5799 (үүнээс тайж – 223, хамжлага ард – 686, лам банди – 3025, сумны албат эр – 1070, сул эр – 795). Эмэгтэй – 6023. Нийт – 11822.
Одоогийн Дорноговь аймгийн Хөвсгөл, Хатанбулаг, Сулинхээр, Улаанбадрах, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумд нь Хутаг уулын хошуунаас Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Сайхан зэрэг сумд нь Их Дулаан уулын хошуунаас үүсч байгуулагдав.
Хошууны дотор байсан сүм хийд Дэрсэн усны Цогзолын хийд (1700), Задгайтын хийд (1780), Баян-Овоогийн хурал, Толийн хурал (1800), Цувраагийн хурал, Хамрын хийд зэрэг сүм хийдүүд
Сүүлчийн засаг ноён Цэсүнжав

Мэргэн засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

    Халхын зүүн гарын Түшээт хааны ойр төрлийн Гүршихи мэргэн ноён 1688 онд говийг туулан Чин улсад дагаар оров. 1691 онд Долнуурын чуулган дээр засаг, төрийн жүн ван өргөмжлөгджээ. Түүний хүү Доржравдан 1705 онд засаг төрийн жүн ван залгамжлав. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Гурван зээрд, өмнөш Баянбулаг, баруунш Шинэ цагаан овоо, хойш Бага хад, зүүн хойш Залаа уул, зүүн урагшаа Замын-Үүд, баруун өмнөш Хобухын тал хүрчээ. Чингийн төрөөс Хүрээ, Улиастай хүртэл тавьсан өртөөний зам нь тус хошууны нутгаар дайран өнгөрч байжээ. Тус өртөөний албыг хаалгахаар Зостын чуулганы харчин хошуудаас монголчуудыг дайчлан авчирж суулгасан байдаг. Тус хошууны нутагт Говийн ноён хутагтын шавийн нутаг оршиж байсан бөгөөд үе үеийн ноён хутагт нараас V ноён хутагт Данзанравжаа нь бүтээл туурвилаараа ихэд нэрд гарчээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууг Түшээт хан аймгийн Мэргэн засгийн хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, тус хошууны нутгаар дайран өнгөрч байсан харчин өртөөний ардуудыг хавсруулан захиргажээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошуугаар Богд хан уулын аймгийн Хутаг уулын хошуу, Хан хэнтий уулын аймгийн Их дулаан уулын хошуу хоёрыг салган байгуулжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр хуучин Мэргэн засгийн хошууны ихэнх нь Дорноговь аймгийг бүрдүүлж багахан хэсгээр нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрийг бүрдүүлжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Гүршихи

Засаг, төрийн жүн ван

1691-1705

Доржравдан

Засаг, төрийн жүн ван

1705-1728

Минжүүрдорж

Засаг, төрийн жүн ван  

1728-1740

Цэрэнбайтав

Засаг, төрийн жүн ван

1740-1755

Данзандорж

Засаг, төрийн жүн ван

1756-1772

Цэвэгжав

Засаг, төрийн жүн ван

1772-1782

Доржжав

Засаг, төрийн жүн ван

1782-1818

Дагдандорж

Засаг, төрийн жүн ван

1818-1826

Лхасүрэнбазар

Засаг, төрийн жүн ван

1827-1874

Амгаабазар

Засаг, төрийн жүн ван

1875-1892

Ананд-Очир

Засаг, төрийн жүн ван

1892-1912

Цэсүнжав

Засаг, төрийн жүн ван

1912-1923

Мэргэн засгийн хошууны газрын зураг

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол