Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Жаргалант хайрханы хадны оршуулга

Жаргалант хайрхан уул

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Хадны оршуулга, Эртний Түрэгийн булш, Эртний Түрэгийн үеийн археологийн дурсгалууд, Жаргалант хайрханы ятга хөгжим
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе	Эртний Түрэгийн үе
Он цаг	НТ VI-VIII зуун
Салбар	Археологи

Жаргалант хайрханы хадны оршуулга

Ховд аймгийн Манхан сумын нутаг Жаргалант хайрханы Өмнөхийн амны Нүхэн хаднаас илэрсэн хадны оршуулга.

    Нүхэн хад хэмээх цуварсан дэл хадтай толгойн дээр байх цооног хадны нүхэн агуйд байсан хадны оршуулгаас иж бүрэн зэр зэвсэгтэй, 166,7 см өндөр нуруутай, 20-25 орчим настай эрэгтэй хүний оршуулга илэрсэн юм. Оршуулгаас нум сум, багц сум бүхий хоромсого, эмээлийн хос мод, нэг хос дөрөө, 50 ш даавууны тасархай, ясан арал 1, хоромсого 1, зэв 20 ш, мөс 23 ш (нэг нь зэвтэй), 1 ш нум, хуягны ялтас 4 ш, 28 ш бүсний арал, чимэглэл, 2 ш унжлага, саадаг, агсарга бүсний хос гархи, ташуур, хос хүрэл ээмэг, ховилдсон мод, жижиг модон эдлэлийн хэсэг, хос төмөр хадаас, арьсан дээлийн зах зэрэг эдлэлүүдээс гадна эх биеийн хажуу бөөр, хүзүүний дагуу 6 хэсэг газарт эртний Түрэгийн руни бичгээр сийлсэн бичээстэй хөгжмийн зэмсэг илэрч олдсон.
    Хэдийгээр тус дурсгалаас гарсан олдвор хэрэглэгдэхүүн сайн хадгалалттай байсныхаа хувьд ховор нандин дурсгал хэдий ч чухамхүү энэ хөгжмийн зэмсэг нь уг малтлагыг археологийн томоохон нээлтийн хэмжээнд хүргэсэн онцгой ховор нандин эдлэл мөн юм.
    Тус хөгжмийн зэмсэг нь Монголд олдоод байгаа хамгийн эртний чавхдаст хөгжмийн зэмсэг билээ. Дээр нь бичсэн эртний түрэгийн руни бичгийг профессор Ц.Баттулга “хөгжмийг эртний түрэг хэлээр Яаялиг (монгол хэлээр Аялгуут), хөгжмийн зэмсгийн эзнийг Чүрэ буюу магадгүй түүний олон дунд алдаршсан нэр нь Яая-Огыл буюу Аялгууч хүү байсан бололтой” хэмээн тайлан уншсан байна.
    Мөн хувцасны тасархай хэсэг болох болох торгоны өөдөс дээр босоо, хар бэхээр бичсэн ханз үсэг байсныг Бээжингийн их сургуулийн эрдэмтэн Чэнь Лин “Хань Вэйгийн (1017-1098) шүлгийн мөртэй адилхан байна” хэмээн судалж тогтоожээ. Жаргалант хайрханы Чүрэ баатрын нумыг тоор жимсний модны мөчир, саадагны сумны нэгийг сарнайн бутаар хийж бүх сумыг цармын бүргэдийн өдөөр өдөлж саадаг, агсарга бүсний хос гархины төмөр товруун дээр мөнгөн ялтас суулгасан байсныг лабораторийн шинжилгээгээр судлан тогтоосон байна.
    Уг булшнаас гарсан хоромсогоноос авсан дээжинд хийсэн радиокарбоны шинжилгээгээр НТ-ын 590-670 онд хамрагдахыг тогтоожээ. (Д.Батсүх)

Ашигласан ном зохиол

Törbat Ts., Batsükh D., Bemmann J., Höllmann Th.O., Zieme P. A rock tomb of the ancient Turkic period in the Zhargalant khairkhan mountains, Khovdaimag, with the oldest preserved horse-head fiddle in Mongolia – A preliminary report. – Current Archaeological Research in Mongolia. Papers from the First International Conference on “Archaeological Research in Mongolia” held in Ulaanbaatar // Bonn Contributions to Asian Archaeology /4/. Bonn 2010, р. 365-383.

Төрбат Ц., Батсүх Д., Батбаяр Т., Баярхүү Н., Идэрхангай Т. Монгол Алтайгаас илрүүлсэн хадны оршуулгууд // Studia archeologica. Tom. VI (XXV), Fasc. 14, УБ., 2008, т. 274-292.

Батсүх Д., Батбаяр Т. Жаргалант хайрханы хадны оршуулга //Алтай судлал. УБ., 2009, №3, т. 31-36.

Törbat C., Batsüch D und Batbajar T. Das Felsgrab aus Zargalant, Manchan sum, Chovd aimag. – in: Jan Bemmann (Hrsg.). Steppenkrieger: Reiternomaden des 7.-14. Jahrhunderts aus der Mongolei. Darmstadt: Primus Verlag, 2012, pp. 223-227.

Батсүх Д., Батбаяр Т. Жаргалант хайрханы хадны оршуулга // Талын морьтон дайчдын өв соёл: VII-XIV зууны Монголын хадны оршуулгын шилмэл хэрэглэгдэхүүн. Редактор Ц.Төрбат, У.Эрдэнэбат. УБ., 2014, т. 206-241.