Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Түрүү төмрийн үеийн археологийн дурсгалууд, Олон гүүрийн голын булш, Сыргалийн булш, Пазырыкийн соёл
Төрөл Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе Түрүү төмрийн үе
Он цаг НТӨ VI-II зуун
Салбар Археологи

Сыргалийн булш

Түрүү төмрийн үеийн Пазырыкийн соёлд хамаарах оршуулгын дурсгал.

    Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Хотон, Хурган нуурын урд биед байх Сыргалийн хөндийд байдаг Пазырыкийн соёлд хамаарах чулуун дарааст булшуудыг 2009-2012 онд Монгол-Францын хамтарсан судалгааны анги малтан судалсан. Сыргаль-III дурсгал нь 3 пазырык булшнаас бүрдэх бөгөөд ертөнцийн зүгээр баруун талд нь бөөрөөрөө нийлсэн том, дугуй дараастай бөөрөөр нийлсэн хоёр булшийг урдаас хойш дугаарласан ба харин зүүн талын жижиг булшийг 3-р булш гэж дугаарлав.
    1-р булш баруунаас зүүн тийш 17,2 м, хойноос урагш 12,7 м. Булшны чулуун дараасаас доош 297 см гүнд сүхээр цавчин цагаалсан 4 хэсэг том, бүдүүн модыг өөд өөдөөс нь харуулан богино талуудын үзүүрт конус хэлбэрийн ховил, урт моднуудын үзүүрийн орчимын дотор талд дөрвөлжин хоног гарган хооронд нь углуургадсан бунханд насанд хүрсэн хүнийг, хүүхдийн хамт оршуулсан байв. Бунхны хэмжээ: 242×176 см, өндөр 60-76 см. Тэдгээрийг толгойгоор нь баруун зүг хандуулан зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж хөлийг жийлгэн оршуулжээ. Насанд хүрэгчид малгайтай холбоотой цөөнгүй модон сийлбэр, хуудсан алтаар хийсэн чимэглэл, зүүн гар талд сумын мөсний модон загварууд, бүсэлхий орчим бүсний модон арал 2 ш, байлдааны зээтүү, саадагны модон бэхэлгээ горит, хөлийн дээр нэхмэл эдлэлийн үлдэгдэл, модон хуйтай төмөр чичлүүр хутга, хүүхдэд хуудас алтаар бүрсэн морины болон аргаль, угалзын модон сийлбэр, арьсан хавтага, модон толь зэрэг илэрсэн бөгөөд шавар ваар, 3 янзын хэмжээтэй модон тэвш, морины туурай хэлбэрийн бариултай модон сав суулга, хонины нуруу, сүүлний яс, төмөр хутгын хамт зэрэг эд зүйлсийг тус тус дагалдуулсан байв.
    Бунхны хойд талд толгойг баруун тийш хандуулан дагалдуулсан нийт 4 адууны 2 нь бүрэн тоногтой байснаас нэг адууны хазаар нь грифоны дүрстэй сийлбэр бүхий чимэглэлтэй, нөгөөхийн хазаар нь гахайн соёо хэлбэрийн модон чимэглэлтэй байжээ. Мөн бамбайны модон загвар гарсан. Адууны толгойг ертөнцийн зүгээр баруун тийш хандуулан хүн, морьдын нүүрийг өөдөөс нь харуулжээ.
    2-р булшны дараасын голч 14 м бөгөөд өндөр 0,5 м. 305-308 см гүнээс ухмал дүнзэн ховдонд хийн нэг морь дагалдуулан оршуулсан эмэгтэй хүний оршуулга илэрсэн. Хүнийг зүүн бөөрөөр нь хэвтүүлж толгойгоор нь баруун зүг хандуулжээ. Хүнд дагалдуулан хүрэл толь, хос алтан ээмэг, толгойд нь нарийн сийлбэр бүхий гоёмсог өмсгөл өмсүүлсэн байв. Энэ толгойн өмсгөлийн доод бие нь ямар нэгэн амьтны үсээр хийсэн хиймэл үс-париктай бөгөөд дээшээ эгц босоо бараг 56 см өндөр бортоготой, доод бие болон дээд оройд морь, бугын дүрстэй модон сийлбэрээр чимэглэсэн байжээ. Модон сийлбэрүүдийг бүгдийг хуудсан алтаар чимжээ. Ийм хэлбэрийн толгойн өмсгөл-малгай Орос Алтайд малтсан Пазырыкийн 6 булшнаас гарч байжээ. Тухайлбал, Ак-алаха 3 оршуулгын газрын 1-р булшнаас маш төстэй толгойн засал гарсан.
    Түрүү төмрийн үе буюу НТӨ VI-II зууны үед хамаарагдахыг эрдэмтэд тогтоогоод байна. (Д.Батсүх)

 

Ашигласан ном зохиол

Төрбат Ц., Батсүх Д., Баярхүү Н. Монгол-Францын хамтарсан “Еurasiat” төслийн археологийн хээрийн шинжилгээний ангийн тайлан. УБ., 2012.  

Төрбат Ц., Цэвээндорж Д. (Ред.) Монгол Алтайн мөнх цэвдгийн булш. Монголын Пазырыкийн соёл. Үзэсгэлэнгийн каталоги. УБ., 2016.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол