Хар Хул хааны балгас

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Монголын үеийн археологийн дурсгал, Хар хул хааны балгас, Цантын эртний хотын туурь
Төрөл Эртний хотын туурь
Түүхэн эрин үе Монголын дундад зуунаас Манжид эзлэгдэх үеийг хамарна.
Он цаг НТ-ын XIII-XYII зуун
Салбар Археологи

Хар Хул хааны балгас

XIII зууны үед хэрэглэж байсан хэрэм бүхий суурингийн үлдэгдэл.

    Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Хануйн голын урд хөвөөнөө, сумын төвөөс баруун урагш арваад км зайд эртний хотын нэгэн үлдэц оршдогийг нутгийнхан Хар Хул хааны балгас хэмээн нэрлэж домоглон ярилцсаар иржээ. 
    Хотын үлдэгдэл нь тодорхой сайн мэдэгдэх том дөрвөлжин хэрэм, түүнээс хойгуур бас нэг жижиг дөрвөлжин хэрэм, түүнчлэн гадуураа тусгай хэрмийн бүдэг ором бүхий том том барилгын ор сууриуд зэрэг нэлээд том талбай эзэлсэн хэсгүүдээс бүрддэг. 
    Хамгийн том дөрвөлжин хэрэм нь ертөнцийн зүгүүдтэй бараг давхцан байрласан, баруун хана нь 380 м, зүүн хана нь 390 м урт, өмнөд болон хойд хана тус бүр 350 м хэмжээтэй. Хэрмийн дундаж өндөр 3 метр. Дөрвөн талдаа тус бүр нижгээд чулуун хаалгын үлдэгдэлтэй. Хаалгыг саарал болон ягаавтар өнгийн боржин, давхарлаг элсэн чулуугаар үелүүлэн өрж шохойн зуурмагаар шавж бэхэлсэн байх ба хаалга тус бүрийн гадна талд мөн ижил өрлөг хийц бүхий дал¬давчтай. Өрлөгийн шаваасны дотор дээврийн ваарны бутархай хэсгүүд тааралдаж байгаа нь үүнийг барихад эрт үед энд байсан барилгын үлдэгдлийг ашигласан болохыг гэрчилдэг. Хэрмийн төв дунд хоорондоо холбоотой гурван барилгын, мөн урд талд нь тусдаа нэг том дөрвөлжин барилгын үлдэгдэл бий. Энэ барилгаас урагш өмнөд хаалгыг хүртэл урт шулуун зам мэт овгор зурвас байгаа нь өндөрлөж дагтаршуулж хийсэн гол замын үлдэгдэл бололтой. Хэрмийн баруун урд хэсэгт нэг том барилгын үлдэгдэл, зүүн өмнөд хэсгээр хэд хэдэн барилгын бүдэг ором, хонхрууд байхаас гадна хэрмийн хойд хэсэгт мөн л барилга байсныг эрч тоосгоны бөөгнөрөл, суурь чулууд бий. Түүнчлэн хэрмийн янз бүрийн хэсгээр олон тооны боржин чулуун хөшөө, баганы суурийн үлдэгдэл бий. Төв барилгын орчим боржин чулуугаар хийсэн барилгын эд ангийн хэсэг бололтой зүйлс тохиолдоно. 
    Энэхүү том дөрвөлжин хэрмээс хойш хоёр зуугаад метр зайд бас нэгэн дөрвөлжин хэрэм оршино. Том хэрмийн доторхи залгаатай гурван овгорын хамгийн томыг бага хэмжээгээр малтаж үзэхэд зээ бадын дүрстэй нүүр ваарын хэлтэрхий, шавраар хийж алтлаг будгаар хээ угалз тавьсан бурханы сэнтий мэт зүйл, шавраар үзэмжтэй сайхан урлаж хийсэн хүний нүүрийн хэсэг, хурууны үзүүр зэрэг зүйл бас олдсон. Мөн төв барилгын зүүн хэсэгт, тоосгон ханын гадна талаас загасны яс их хэмжээтэй гарсан болно. Эндхийн тоосгоны олонхи дээр товойлгож дүрсэлсэн янз бүрийн тамга, тэмдгүүд байдаг нь Хар Хорумын олдвортой ижил юм.
    Хар Хул хааны балгаст хийсэн судалгааны ажлын дүнд, эндэх хотыг түүхийн хэд хэдэн үед дахин дахин сэргээн барьж байсан шинж тэмдэг мэдэгдэх ба  бүр анх хэдийд суурийг нь тавьсан нь тодорхойгүй, ямар ч атугай XIII зууны үеийн Хар Хорум хот оршин цэцэглэж байхад нэгэн удаагийн их бүтээн байгуулалт явагдсан, түүнээс хойш XYII зууны үед дахин сэргээн барьж хүн ам оршин сууж байсан нь мэдэгддэг юм. (Д.Батсүх)

 

Ашигласан ном зохиол

Клеменц Д. Археологический дневник поездкив Среднюю Монголию в 1891 г. Сборник трудов Орхонской экспедиции. т. II. Спб., 1895, стр., 62.

Атлас древностей Монголии. Спб., 1892. Таf. LXYIII, taf. LXI.

Доржсүрэн Ц. 1956-57 онд Архангай аймагт археологийн шинжилгээ хийсэн тухай. УБ., 1958.

Сэр-Оджав Н., Баяр Д. 1979-1980 оны Хар Хорумын шинжилгээний ангийн тайлан. ТХГБС.

Энхбат Б. Хар Хул хааны балгасыг судлаж байгаа нь // Studia аrcheologica. Тom. XI, Fasc. 13.УБ., 1986, т. 127-131.

Монгол нутаг дахь түүх, соёлын дурсгал (Сэдэвчилсэн лавлах). УБ., 1999, т. 192-193.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол