Монгол улсад Дорнод, Архангай, Баянхонгор, Баян-Өлгий аймгийн нутагт энеолитийн үеийн булш оршуулга илрүүлэн малтсан бол Архангай аймгийн Чулуут гол, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан Салаа-Бага Ойгор зэрэг дурсгалд тухайн үеийн хадны зургын нээж судалсан болно. Түүнчлэн Дорноговь аймгийн Мандах сум, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт эртний зэсийн ухмалуудыг илрүүлэн судалжээ. Энеолитийн үеийн түүвэр олдворууд мөн Улаанбаатар хот ба Ховд аймгийн музейнүүдэд хадгалагдаж байна.

Зэс чулууны үе буюу энеолитийн үе бол чулуун зэвсгийн үеэс төмөрлөг зэвсгийн үед шилжих завсрын шат юм. Хэдийгээр чулуун зэвсгийг өргөн хэрэглэсээр байсан боловч зэсийг, нэн түрүүнд байгалийн бэлэн цул зэсийг хэрэглэж эхэлсэн цаг үе юм. Зэсийг хүдрээр ялган гаргах болсон бөгөөд өөр бусад төмөрлөгтэй хольж нийлмэл төмөрлөг гаргах болсон цагаас энеолитийн үе дуусч хүрлийн үе эхэллээ гэж үздэг. Энеолитийн үеийн эхэнд зэсийг хүйтэн аргаар боловсруулж байсан хэдий ч богино хугацааны дараа халуун боловсруулалтын аргуудыг эзэмшсэн байдаг. Чулуу, мод болон ясан багаж зэвсэгтэй харьцуулахад зэс нь бат бөх, уян хатан, засварлаж дахин ашиглаж болдог зэрэг олон давуу талуудтай. Зэсийг хэрэглэх болсноор загасны дэгээ, зүү шөвөг зэрэг жижиг багаж хэрэгслийн чанар, хэрэглээ эрс сайжирсан байдаг. Түүнчлэн гоёл чимэглэлийн зүйлийг зэсээр нэлээд өргөн үйлддэг байжээ.

Зэс чулууны үетэй давхцан Монголын эртний түүхэнд томоохон өөрчлөлтүүд гарчээ. Юуны өмнө үйлдвэрлэх аж ахуй, түүний дотор мал аж ахуй энэ үеэс давамгайлах болсон байна. Энэ үед Төв Азийг дамнасан хүн амын хүчтэй нүүдлүүд явагдаж, шинэ хүн ам, шинэ санаа, технологи нэвтэрсэн байдаг.

Манай улсад энеолитийн үеийн дурсгалуудын судалгаа хэдийгээр харьцангуй сул байгаа боловч булш оршуулга, хадны зураг, түүвэр олдвор зэрэг олон төрөл зүйлтэй бөгөөд жилээс жилд хэрэглэгдэхүүн нь баяжиж хөгжиж байна.

Афанасьевийн соёлын он цаг сүүлийн хэдхэн жилд бараг мянган жилээр урагшилжээ. Одоогоор НТӨ IV мянганы сүүлчээс III мянган гэсэн он цагийг баримталж байна. Норовлин уулын булшны он цаг наад зах нь НТӨ III мянганы эхэнд холбогдох бололцоотой. (Ц.Төрбат)