Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын Алтан толгойн орчимд түүхийн олон үед хамаарах оршуулгын чулуун байгууламжууд болон хадны зураг бий. Эдгээрээс хамгийн урд талд Алтан толгойн бэлд орших нэгэн булш зэс чулууны үеийн Афанасьевийн соёлын хүрээнд хамаарах юм. Уг дурсгалыг 2011 онд Ц.Төрбат нарын судлаачид малтан судалжээ.

Алтан толгойн булш нь Монгол Алтайн бүс нутагт малтаад буй цөөн тооны зэс чулууны үеийн оршуулгын нэг болохын хувьд Монголын эртний түүх, археологийн судалгаанд чухал байр суурьтай. Мөн уг дурсгалаас зүүн тийш 2,5 км зайд байх Тахилгат Үзүүрт Афанасьевийн соёлын өөр нэгэн булш байсныг дээрх судлаачид малтан судалжээ.

Уг булш нь зүүн баруун чиглэлийн дагуу сунаж байрласан 6х9,4 м хэмжээтэй тэгш өнцөгт хэлбэртэй хавтгай чулуун дараастай. Дараасны захаар босоо болон хэвтээ чулуун хаяавчтай юм. Дараасны өндөр дунджаар 0,5 м. Дараасны доор төв хэсэгт нь сургаагаар дарж, хавтгай хадны хэлтэрхийгээр дүүргэж чигжсэн булшны нүх илэрчээ. 1,1 м гүнд хоёр хүний оршуулга илэрчээ. Булшинд хоёр удаа цуварсан оршуулга хийгдсэн бололтой. Учир нь мэрэгч амьтанд зөөгдөж зарим яс нь үгүй болсон хэдий ч харьцангуй бүтэн хадгалагдсан хүний ясны эргэн тойрноос өөр нэгэн хүний мөчдийн ба сүүжний яс, эрүү, хавирга зэрэг илэрчээ. Иймээс эхний оршуулга үйлдэгдээд тодорхой хугацаа өнгөрсний дараа хоёрдахь оршуулга явагджээ. Эхний оршуулгын хүнийг хэрхэн тавьсан нь тодорхойгүй бол хоёрдахь оршуулгын хүнийг толгойгоор нь баруун зүгт хандуулан, ар нуруугаар нь тавьж, хөлийг нь өвдгөөр ихэд нугалж биен дээр нь ачиж тавьсан байна. Уг булшнаас 10 гаруй тооны бог малын шагайнаас өөр эд өлгийн зүйл илрээгүй.

Алтан толгойн булш нь оршуулгын байгууламжийн бүтэц, хүнээ тавьсан чиглэл ба тавилт зэргээрээ зэс чулууны үеийн Афанасьевийн соёлын дурсгалуудтай ижилсэнэ. Гэхдээ Алтансандал уул ба Шатар чулууны дурсгалуудаас илүүтэй Орос Алтайн дурсгалуудтай ижилсэж байгаа юм.

Алтан толгойн булшны он цаг нь С14 цацраг идэвхт нүүрстөрөгчийн аргаар тогтооход НТӨ 2900-2600 он буюу НТӨ III мянганы эхэн хагаст холбогдох нь тогтоогдсон. (Ц.Төрбат)