Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын төвөөс баруун урагш 70-аад км зайд Бударын чулуу хэмээх газар энэхүү дурсгал орших бөгөөд нутгийнхан “Догшин Бударын чулуу” хэмээн нэрлэдэг хад цохиот сонин тогтоц бүхий газар юм.

       Бударын чулууны дунд хавьцаах ханан хаднаа хоёр хэсэг газар хүн, адуу мал, ан амьтдын дүрсийг бүх талбайгаар нь хонхойлгон цохиж сийлсэн байна. Зураг бүхий 8,7 м урт талбайтай. Бударын чулууны дурсгал нь Монгол орны хадны зургийн тархалтыг дорнод хязгаар хүртэл тэлэх боломж олгосон. Энэ дурсгалыг 1996 онд Монгол, Солонгосын хамтарсан “Дорнод Монгол” төслийн хээрийн шинжил­гээний анги илрүүлэн судласан.

      Бударын чулууны зурагт талбайн эхний зургийн дунд талын шат маягийн хөндлөвчтэй босоо зураас нь ховор тохиолдох сонирхолтой өгүүлэмж юм. Эндэхийн сийлмэл зурагт хүний дүрс хамгийн олон тоотой дүрслэгдсэн бөгөөд цөм ямар нэгэн үйл хөдлөлийг илэрхийлсэн байдаг. Морь, нохой хөтөлсөн, хоорондоо хөтлөлцсөн, хөөцөлдсөн, ноцолдож байгаа, давхарлан хэвтсэн хүн мэт зургуудыг хүрэл зэвсгийн эхэн үе болон хойших үеийн зургуудад түгээмэл байдаг тоймлон зурах уламжлалт арга барилаар урлажээ.

     Бударын чулууны хадны зургийн өөр нэг гол сэдэв нь зэрлэг амьтдын зураг юм. Дүрсэлсэн ан амьтад нь зөвхөн тухайн газар нутагт хамгийн элбэг байдаг зээр, гө­рөөс, чоно, янгир зэрэг болно. Бударын чулууны зу­рагт зээр, чоно зэргийг ихэд цэвэрхэн, тод томруун дүр­сэлсэн байх бөгөөд адуу мал, хүнрүү хандан зогтусан зог­сож юмуу, үргэн зайлж байгаагаар харуулжээ. Нэг со­нир­холтой нь могойн зураг юм. Могойг хадны зурагт дүр­сэлсэн нь элбэг байдаг бөгөөд эртний хүмүүс могойг сайн, муу үйлийн аль алинд нь билэгшээж байсан гэж үз­дэг. Ази, Америк тивийн зарим ард түмнүүдийн үлгэр до­могт могойг гай тарих, муу үйлийн тэмдэг болгодог бай­хад зарим нь газар усны онгон шүтээн гэж хүндэтгэж үзэх нь ч байдаг. Шашны есөн онгодын нэгэнд могой ордог зэргээс үзвэл энэ нь бөөгийн эртний уламжлалтай байж болох юм.

     НТӨ II мянган жилийн сүүл үеэс НТӨ I мянган жилийн тэргүүн хагаст холбогдуулж үздэг. (Д.Батсүх)