Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Түшээт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Түшээт засгийн хошууны засаг, Монгол улсын Сангийн яамны тэргүүн сайд, төрийн жүн ван Чагдаржав

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын умард хошуу, Түшээт хан аймгийн Түшээт засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Дэлгэрхангай уулын хошуу
Цаг үе	1693-1931 он
Хэний хаанчлалын үед	Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён	Засаг, тэргүүн зэрэг тайж Литар
Удам	Онохуй үйзэн ноёны хоёрдугаар хүү Абуху мэргэн ноёны хүү Рахули далай ноёны хүү Сэржэй далай дайчин ноёны хүү Ууба эрх ахайн хүү Литар
Харьяалал	Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг	1693
Татан буугдсан он цаг	1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911)	Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын умард хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923)	Түшээт хан аймгийн Түшээт засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931)	Богд хан уулын аймгийн Дэлгэрхангай уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо	4 сум
1918 оны хүн амын тоо	Өрх – 2796. Эрэгтэй – 7619 (үүнээс тайж – 726, хамжлага ард – 1466, лам банди – 4120, сумны албат эр – 1117, сул эр – 190). Эмэгтэй – 10053. Нийт – 17672.
Одоогийн	Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай, Сайхан-Овоо, Өлзийт, Эрдэнэдалай, Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо, Цогт-Овоо, Цогт-Цэций, Баян-Овоо, Номгон, Ханхонгор, Даланзадгад сумд
Хошууны дотор байсан сүм хийд	Түшээт вангийн хүрээ Гайхамшигт сайн билигт сүм, Өлзийгөөр арвижуулагч хийд гэхчлэн олон сүм хийдүүд байв
Сүүлчийн засаг ноён	Чагдаржавын Лхамсүрэн. 1915 онд засаг, хошой чин ван залгамжилж, 1923 онд засгаас буусан.

Түшээт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

Халхын зүүн гарын Абатай сайн хааны дүү Абуху мэргэн ноёны хүү Рахули далай ноёны 5 хөвүүнээс 4 нь Түшээт хаан Гомбодоржтой муудаж говийг туулан 1653 онд Чин улсад дагаар ороход ганц Сэржэй далай дайчин ноён нутагтаа үлдэн хоцорч хожмын сайн ноён Жамбын дэргэд нутаглан явжээ. Чин улсад дагасан 4 хүүгийн угсааны ноёд нь Өвөр Монголын Улаанцавын чуулганы Халхын баруун гарын дархан чин вангийн хошуу болжээ (Одоогийн ӨМӨЗО-ы Улаанцав хотын Дархан-Муумянган холбоот хошуу). 1688 онд Сэржэй далай дайчин ноёны хүү Ууба эрх ахай Түшээт хаан Чахундоржийг дагалдан говийг туулан Чин улсад дагаж орсонд 1689 онд засаг болгов. 1690 онд харьяат ардыг сул тавьж цэргийн агтыг булаалгасан хэмээн яллаж, засаг тушаалаас байлган 1691 онд Долнуурын чуулганы үеэр засаг өргөмжилсөнгүй. 1693 онд түүний хүү Литар ял хүлээж өршөөл эрсэнд түүний эцгийн засаг хэргэмийг дахин олгожээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Өндөр шил, өмнөш Баянхар, баруунш Нүцгэн булаг, хойш Эрдэнэ толгойд хүрч, зүүн хойш Цагаан ус, баруун хойш Боржигид, зүүн өмнөш Шинэ цагаан овоо, баруун өмнөш Жүхис хуц хэмээх газраар зах болгожээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Гадинбалын Чагдаржав идэвхийлэн оролцож зүтгээд үе улирах түшээт засаг, жүн вангийн хэргэм хүртэж Сангийн яамны тэргүүн сайдаар өргөмжлөгдөв. Тэрбээр 1914-1915 онд Орос, Монгол, Хятадын гурван улсын гэрээний хэлэлцээрт оролцжээ. Чин улсын үед Улиастай хүртэлх өртөөний албыг хэсэгчлэн харчин монголчуудаар гүйцэтгүүлж байсан нь тус хошууны нутгаар дайран гардаг байсан бөгөөд 1911 онд тэд нар Монгол улсад дагаар орж, удалгүй тус хошуунд захирагдан суужээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Богд хан уулын аймгийн Дэлгэрхангай уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж, Ивээлт, Дэлгэрхангай, Аргалант, Мандал, Өлзийт, Сайхан-Овоо, Хан-Уул, Хулд, Эрдэнэ, Эрдэнэдалай зэрэг 12 сумтай болгов. 1931 онд тус хошууг татан буулгаж одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай, Сайхан-Овоо, Өлзийт, Эрдэнэдалай, Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо, Цогт-Овоо, Цогтцэций, Баян-Овоо, Номгон, Ханхонгор, Даланзадгад сумдыг байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)

Литар	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1693-1694
Ванчиг	Засаг, тэргүүн зэргийн тайж	1694-1728
Дашпил	Засаг, улсад туслагч гүн	1728-1777
Дэчин-Яримпил	Засаг, хошууны бэйс	1778-1792
Сономванчиг	Засаг, улсын түшээ гүн	1793-1837
Балдандорж	Засаг, улсын түшээ гүн	1837-1875
Цэрэндорж	Засаг, улсын түшээ гүн	1876-1889
Гадинбал	Засаг, улсын түшээ гүн	1891-1895
Чагдаржав	Засаг, хошой чин ван	1896-1915
Лхамсүрэн	Засаг, хошой чин ван	1915-1923