Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад хошуу, Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошуу, Богд хан уулын аймгийн Богд хан уулын хошуу
Цаг үе 1691-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Энх-Амгалан
Анхны засаг ноён Засаг, төрийн жүн ван Галдандорж
Удам Абатай сайн хааны дэд хүү Эрээхэй мэргэн хааны ахмад хүү Гомбодорж түшээт хааны ахмад хүү Чахундорж түшээт хааны хүү
Харьяалал Түшээт хан аймаг
Байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) алхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад хошуу
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошуу
1923 оноос хойш (1923-1931) Богд хан уулын аймгийн Богд хан уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 4 сум
1918 оны хүн амын тоо Өрх – 629. Эрэгтэй – 1758 (үүнээс тайж – 224, хамжлага ард – 597, лам банди – 534, сумны албат эр – 302, сул эр – 101). Эмэгтэй – 1598. Нийт – 3356.
Одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр, Эрдэнэ, Баян, Сэргэлэн, Мөнгөнморьт, Баянзүрх, Архуст, Алтанбулаг сумд, Баянцагаан, Баянжаргалан, Аргалант, Өнжүүл сумдын зарим нутаг, Улаанбаатар хот болон Багануур, Налайх дүүргүүд
Хошууны дотор байсан сүм хийд Хэрлэнгийн Зүүн хүрээ 1711 онд байгуулагдсан, Манзушир хутагтын хийд 1749 онд байгуулагдсан, Дашчойнхорлин хийд 1789 онд байгуулагдсан, Гандандондовлин хийд 1832 онд байгуулагдсан, Хөгшин хүрээ 1870 онд байгуулагдсан
Сүүлчийн засаг ноён Намжилдэндэвийн Пунцагцэрэн 1884 онд засаг, хошууны бэйс залгамжилж, 1911 онд чин вангийн зэрэг хүртэж 1923 онд засгаас буусан.

Дархан засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг)

Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн хошуу

    Тус хошууны анхны засаг ноён Түшээт хаан Чахундоржийн хүү Галдандорж 1688 онд говийг туулан Чин улсад дагаар орж 1691 онд Долнуурын чуулганаар засаг, төрийн жүн ван өргөмжлөгдөв. 1692 онд нас барахад нь түүний хүү Дондовдорж залгамжилж 1697 онд Энх-Амгалан хааны охин Хичээнгүй амарлингуй гүнжтэй гэрлэж төрийн эфү болов. Түүнийг залгамжилсан Ринчендорж ван 1755 онд Амарсанааг оргуулсан хэрэгт холбогдож амь алджээ. Тус хошууны нутаг нь зүүнш Хонгор толгой хүрч, өмнөш Баянхад, баруунш Дунд оорцог, хойш Тэрэлж голын эх авсан уул нуруунд хүрчээ. Зүүн хойш Хатар, баруун хойш Хамар даваа, зүүн өмнөш Бөгтөр хар ус, баруун өмнөшөө Дашлүн уул хүрдэг. Хошууны нутаг дээр Хан уулын ард хожим Их хүрээ суурьшсан нь одоогийн Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хот болно. Хошууны засаг ноёд хоёр үе Манжийн хааны ургаас гүнж буулгасан бөгөөд нутаг дээр нь Их хүрээ суурьшсан тул хожим хэд хэдэн үе Хүрээнд суух сайдын тушаалыг үүрэглэж байв. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Пунцагцэрэн Хүрээний монгол сайдаар сууж байсан бөгөөд тусгаар тогтнолын хэрэгт идэвхийлэн зүтгэсэн тул дархан засаг, чин вангийн зэрэг хүртжээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр Богд хан уулын аймгийн Богд хан уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрлэж Баяндэлгэр, Нагал, Эрдэнэ уулын зэрэг сумдтай болгов. 1931 онд тус хошууны нутгаар одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр, Эрдэнэ, Баян, Сэргэлэн, Мөнгөнморьт, Баянзүрх, Архуст, Алтанбулаг зэрэг сумдыг байгуулжээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Галдандорж

Засаг, төрийн жүн ван

1691-1692

Дондовдорж

Засаг, төрийн жүн ван, эфү

1692-1743

Ринчендорж

Засаг, хошой чин ван

1743-1756

Гэживдорж

Засаг, хошууны бэйс

1757-1759

Гэжэйдорж

Засаг, гүн

1759-1771

Цэвдэндорж

Засаг, бэйс

1771-1774

Сүндэвдорж

Засаг, бэйс

1774-1799

Нямбуудорж (Лүмбүдорж)

Засаг, бэйс

1799-1832

Дэлэгдорж

Засаг, хошууны бэйс

1832-1868

Намжилдэндэв

Засаг, хошууны бэйс

1868-1884

Пунцагцэрэн

Дархан засаг, хошой чин ван

1884-1923

Дархан засгийн хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол