Сэцэн, Монголын нууц товчоон дахь хүмүүсийн зураг, Бээжин, 1989

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Сүбээдэй баатар
Хамаа бүхий үг Их Монгол улс, Чингис хаан
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Их Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Чингис хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) өрлөг, гарз
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1175
Нас барсан он, сар, өдөр 1248
Овог, аймаг Жарчиуд аймгийн Урианхай овог
Албан тушаал Цэргийн их жанжин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Хачун, эцэг нь Хабун, хөвүүн нь Урианхадай жанжин.

Сүбээдэй

Их Монгол улсын үеийн гарамгай цэргийн жанжин.

Сүбээдэй бол Жарчиуд аймгийн Урианхай овгийн хүн. Тэрээр Монгол улсын төрийн төлөө насан турш үнэнч шударгаар хичээн зүтгэжээ. 1189 онд Тэмүжинг Монгол аймгийн хаан болох үед тэрээр Урианхай аймгаасаа салж Чингис хааныг дагахаар ирсэн билээ. Түүнээс хойш Чингис хааныг салалгүй дагаж олон байлдаанд оролцон, гавьяа зүтгэл байгуулж явжээ. 1203 онд Хэрэйд аймгийг мөхөөх дайнд оролцож гавшгайлан байлдаж гавьяа байгуулав. 1204 онд хүчирхэг Найман улсыг мөхөөх аян дайнд оролцож Хубилай, Зэв, Зэлмэ зэрэг нөхөдтэйгээ хамт дөрвөн хошууч болж Найман аймгийн гол цэргийг устгахад гол үүрэг гүйцэтгэжээ.

1206 онд Их Монгол улс байгуулагдсаны дараа өөрийн олсон хүн амаараа мянган байгуулах онцгой эрх олгож мянгатын ноён болгожээ. 1211 онд Чингис хаан Алтан улсыг дайлаар мордох үед Сүбээдэй жанжин нэгэн түмэн цэрэг дайчилж Мухулай, Зэв нарын хамт хошуучлан явжээ. 1214 онд Сүбээдэй жанжин Алтан улсын хуучин нутгийг байлдан эзлэв. 1217 онд Чингис хааны зарлигаар төмөр тэрэгт цэрэг морийг дайчлан Мэргэд аймгийн үлдэгдлийг нэхэн устгахаар Дундад Азийн Амударья мөрөн хүртэл тууж Мэргэдийн Тогтога Бэхийн хөвгүүн Хуту, Чулуун хоёрыг баривчлан иржээ. 1219 онд Чингис хаан их цэрэг дайчлан Хорезм улсыг дайтахаар мордох үед Сүбээдэй баатар их цэргийн хошуучаар томилогдож, Зэв жанжны хамтаар Хорезмын Мухаммед султаныг нэхэмжлэв. Дараа нь Кипчак, өмнөд Орос, Болгар улсыг байлдан эзлэв. 1224 онд цэргээ дагуулан Чингис хааны цэрэгтэй нийлж нутаг буцжээ. 1226 онд Чингис хааныг дагаж Тангуд улсыг байлдан олон хот цайзыг эвджээ. 1227 онд Чингис хаан Тангудын газар нас нөгчсөнд алтан хүүрийг нь хамгаалж Монгол орондоо буцсан бөгөөд Өгэдэй хааны үед Алтан улсыг дайлсан олон байлдаанд оролцож, Алтан улсыг мөхөөхөд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. 1235 онд Өгэдэй хааны зарлигаар ахмад хөвгүүдийн баруунш дайлсан аян дайнд хошууч бөгөөд дэд жанжнаар томилогдож Кипчак, Оросыг байлдан эзлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулжээ. Өгэдэй хаан нас барсны дараа цэргээ хураан Монгол нутагтаа ирсэн бөгөөд 1245 оны үед Гүюг хааны ширээ залгамжлах их хуралдайд оролцож байв. 1248 онд 73 настайдаа өөд болжээ. Өрнө дахины ном сударт ялгуусан жанжин хэмээн алдаршжээ. (А.Пунсаг)  

 

Ашигласан ном зохиол

Монголын нууц товчоон
Судрын чуулган (монгол хэлээр)
Юань улсын судар (хятад хэлээр)
Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010
Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999
Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010