Аюурбарвад хааны эш хөрөг (Тайбэй хотын Үндэсний музей)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Буянт хаан
Хамаа бүхий үг Юань улс
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Юань улс
Хэний хаанчлалын үед Өлзийт Төмөр хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Буянт хаан, Жэньцзун
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1285
Нас барсан он, сар, өдөр 1320
Овог, аймаг Боржигин
Албан тушаал Хунтайж, Их Юань улсын 4 дэх хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Чингим, эцэг нь Дармабал, эх нь Таж (Даги) хатан, хатан нь Анаашир, хөвгүүн нь Шидбал.

Аюурбарвад хаан

Юань улсын 4 дэх их хаан.

Аюурбарвад Буянт хаан 1311 онд хаан ширээнд сууж, 1320 онд өвчнөөр нас барав. Их Юань улсын Өлзийт Төмөр хаан 1307 онд нас нөгчиж үргүй тул хаан угсааны дотоодод хаан суурь залгамжлах тэмцэл үүсчээ. Тухайлбал: Өлзийт Төмөр хааны хатан Булган болон зүүн гарын чэнсян Агудай нэртэй хүмүүс Төмөр хааны авга Мангалын хөвгүүн Анандыг хаан суурь залгамжлуулахаар оролдсон ба баруун гарын чэнсян Хархасун тэргүүтэй сайд түшмэд Дармабалын хөвгүүн Хайсан болон Аюурбарвадын аль нэгээр нь хаан суурин залгамжлуулах ёстой хэмээн ширүүн тэмцэл өрнөжээ. Эцсийн дүнд Аюурбарвад “Хуанин ван миний ах болой, суурийг залгамжлах нь зүй” хэмээн үзэж Булган хатан, Агудай, Ананд нарыг баривчлан хөнөөж Монгол нутгаа захиран суусан ах Хайсанг угтан авчирч, хаанаар суулгажээ. Тухайн үед Хайсан өөрийн дүү Аюурбарвадыг хаан ор залгамжлах хунтайжаар өргөмжилж, ах дүү, авга, ач нар үе ээлжлэн харилцан залгамжлуулна хэмээн аман тангараг өргөсөн байв. Хайсан Хүлэг хаан 1311 онд нас нөгчсөнд тангараг ёсоор Аюурбарвад хаан залгамжилжээ.   

Аюурбарвад Буянт хаан их суурийг залгамжилсны дараа төр улсаа засах нэлээн олон идэвхитэй арга хэмжээ авчээ. Тухайлбал: Хайсан Хүлэг хааны үед буй болсон зальхай түшмэл төр мэдэх байдлыг арилгахын төлөө Тогтог, Санбону гэх зэрэг хүмүүсийг залхаан шийтгэсэн бөгөөд эрх тушаалаа ашиглаж. улсын мөнгийг шамшигдуулсан баруун гарын чэнсян Төмөрдашийг хэргэм цолыг нь хусаж тушаалаас нь огцруулаад эгэл жирийн иргэн болгожээ. Ялангуяа эдийн засгийн талаар арвин өөрчлөлт шинэчлэлийг хэрэгжүүлжээ. Тухайлбал: “Тариалан ялма хэмээгч идэж өмсөхийн эх болой. Тариалангийн ажлыг сайн мэдэх хүнийг түшмэд болго” хэмээн тариалангийн ажилд мэргэшсэн хүнийг түшмэл сайдаар томилж, тариалан хөдөө аж ахуйг эрчимтэй хөгжүүлжээ. Тэрээр бас Юань улсын түүхэнд шалгалтын дүрмийг анхдугаар удаа сэргээж 1313 онд улс даяар шалгалт явуулав. Буянт хаан Аюурбарвад күнзийн сурталтныг хүндэтгэж эрдэмтэн мэргэдийг шалгалтаар дамжуулан, төрийн албанд үйлчлүүлэхийг санаачилж байжээ. Буянт хаан Аюурбарвад Хайсан Хүлэг хааны үед хэрэгжүүлж байсан Чжида-гийн цаасан мөнгөний тогтолцоог хүчингүй болгож, Хубилай хааны үеэс хэрэгжүүлж ирсэн цаасан мөнгөний зөв тогтолцоог сэргээн хэрэгжүүлснээр арилжаа худалдаа хөгжсөн байна. (А.Пунсаг)  

 

Ашигласан ном зохиол

Юань улсын судар (хятад хэлээр)
Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992
Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003
Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993
Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010
Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999
Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010