Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Урианхадай жанжин
Хамаа бүхий үг Их Монгол улс, Чингис хаан, Сүбээдэй баатар
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Их Монгол улс, Их Юань улс
Хэний хаанчлалын үед Чингис, Өгэдэй, Мөнх, Хубилай
Салбар, чиглэл Түүх
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1201
Нас барсан он, сар, өдөр 1272
Овог, аймаг Урианхай
Төрсөн газар Бурхан Халдуны ойролцоо
Албан тушаал Түмтийн ноён, зүүн гарын чэнсян
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Хабан, эцэг нь Сүбээдэй, хүү нь Ажу

Урианхадай

Их Монгол улс, Их Юань улсын цэргийн их жанжин.

Урианхадай бол Сүбээдэй баатрын хөвгүүн бөгөөд Монголын түүхэнд нэр алдаршсан цэргийн их жанжин болно. Урианхадай анх Чингис хааны хишигтэн цэрэг болж байгаад хожим нь бас Мөнх хааны дэргэд үйлчилж явжээ. 1233 онд Урианхадай Өгэдэй хааны зарлигаар хаан хөвгүүн Гүюгийг дагаж Ляодунгийн газрыг байлдан эзлээд Зүрчид нарыг төвшитгөсөн байна. 1235 онд Өгэдэй хааны зарлигаар ахмад хөвгүүдийн баруунш дайлсан дайнд оролцож Кипчак, Орос, Ас зэрэг Зүүн Европын олон улс орныг байлдан эзэлжээ. 1236 онд Урианхадай цэрэг дайчлан үргэлжлэн цаашид байлдаж Болгар, Ширис зэрэг улс орныг төвшитгөсөн байна. Гүюг хааныг нас нөгчсөний дараа Монголын хаан ор залгамжлуулах асуудалд ихээхэн маргаан дэгдсэн байна. Энэ үед Урианхадай цэрэг захирсан их жанжны хувиар “Мөнхийг Өгэдэй хаан ордондоо авчирч, асран хүмүүжүүлж, хожмын өдөр дэлхий дахиныг эзлэх болно” гэж хэлж өнгөрсөн бөгөөд Мөнх бас хичээнгүй болгоомжтой, сэцэн сэргэлэн хүн болохоор хаан өргөмжлөх нь зүйтэй гэж хэлсэнд Бат хаан ч дэмжиж Урианхадайн үг маш зөв гэж хэлээд Мөнхийг хаан өргөмжлөхөөр шийдвэр гаргасан тухай түүх, сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг.

1252 онд Мөнх хааны зарлигаар Урианхадай ноён Хубилай вантай цуг 10 түмэн их цэргийг дайчилж Юньнаны байлдаанд Дали улсыг эзлэхээр мордов. 1253 онд Урианхадай жанжин баруун замын их цэргийг дайчлан 1000 гаруй км аялж үхрийн арьсан тулам ба онгоц салаар Цзиньша мөрнийг гаталж Хубилайн удирдсан дундад замын цэрэгтэй нийлж Дали улсыг байлдан эзэлсэн юм. Хубилай умарш буцсаны сүүлээр Урианхадай жанжин Юньнаныг сахин суусан бөгөөд хоёрхон жилийн дотор 5 хот, 8 фу, 4 цзюний газрыг эзлэн авчээ. Тэрээр 1256 онд Мөнх хааны зарлигаар Сүн улсын Сычуань зэрэг газрыг байлдаж Мафу мөрөнд 200 гаруй байлдааны онгоцыг олзолж Цзядин, Чунцин зэрэг газрыг довтолж Хэчжоуд байлдан хүрчээ.

1257 онд Мөнх хаан түүний гавьяа зүтгэлийг үнэлж түмтийн ноён бөгөөд бүх цэргийн ерөнхий командлагчаар өргөмжилж барсын толгойт мөнгөн гэрэгэ шагнаж Дали орныг сахиулан суулгажээ. 1258 онд Мөнх, Хубилай нар хамтран Сүн улсыг бүслэн зохих байлдаанд бас оролцож Чжэньцзянфу зэрэг олон хотыг эзлэн Сүн улсын 40 түмэн цэргийг устгаж Юньнаниас мордож Гуансигаар дайран Хунаньд орж Дэнчжоу зэрэг газрыг эзлэн Хэчжоуд ирж Хубилайн удирдсан цэрэгтэй нийлжээ. Тэрээр бас 1257 онд өнөөдрийн Вьетнам улсыг байлдаж 1258 оны 3 дугаар сард Вьетнам улсын ван алба барихыг хүлээн зөвшөөрсөн байна. 1260 онд Урианхадай хүнд өвчилсний улмаас Кайпинфу хотод буцаж цэрэг захирах эрхээ хөвгүүн Ажуд шилжүүлжээ. (А.Пунсаг)     

 

Ашигласан ном зохиол

Монголын нууц товчоон
Судрын чуулган (монгол хэлээр)
Юань улсын судар (хятад хэлээр)
Монгол улсын түүх, IV боть, УБ
Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010
Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999
Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010