Монголын эзэнт гүрний түүхийн сурвалжийн гол бүтээлийн нэг нь Рашид ад-Диний “Жами ат-таварих” /Jami’u’t- Tawarikh/ буюу "Судрын чуулган" болно. Юань улсаас уригдан ирсэн Болд чинсан зэрэг Монголын түүхийн өргөн мэдлэгтэн, бусад үндэстний түүхч нар оролцон хамтран уг зохиолыг бичиж туурвижээ. “Судрын чуулган” нь “Монголын нууц товчоон”-д дурдагдаагүй олон зүйлийг дурдсан байхаас гадна тус сурвалжийн мэдээ зэнги батлан өгүүлсэн байдаг нь эдүгээг хүртэл олдоогүй “Алтан дэвтэр” мэт сурвалжийн талаар дурдсан байдгаараа үнэ цэнэтэй билээ. Энэхүү зохиол нь олон зохиогч, бичгийн түшмэд нар хамтран бичсэн хамтын бүтээл гэж үнэлэгддэг төдийгүй дэлхийн түүхийг бичих анхны томоохон оролдлого байсан юм. 

Газан (1294-1304) хаан, Монголчуудын уламжлалт эрдэм мэдлэг, түүхийг үлдээх зорилгоор өөрийн сайд Рашид ад-динд үүрэг болгон Чингис хаан ба түүний үр удам угсааны талаар бичих даалгавар өгсөнд “Ерөөлт Газаны түүх” нэрт зохиол бичигдэж эхэлсэн гэдэг. Энэ нь өргөжсөөр бидний мэдэх “Судрын чуулган” зохиолын цөм болсон юм. 

“Судрын чуулган” зохиол нь Өлзийт хааны үел бичигдэж төгсчээ. Зохиолын баримтуудын ихэнхи нь Монгол хаадын дэргэд ордонд он удаан жил ажилласан хүмүүсээс сонссон зүйл, уйгур, хятад, түвэд, энэтхэг, түрэг, араб, еврей, христийн шүтлэгтэн зэрэг гүн ухаантан, шашны судлагч нар, түүхч хүмүүсээс сонссон, холбогдох номноос орчуулуулсан зүйлүүдээс бүрддэг. 

Энэ зохиолын зарим хэсгийг перс, цагадай хэлээр бичигдсэн гэгддэг ба хожим зарим хэсэг нь араб хэлээр орчуулагдсан байна. Бидний үеийг хүрсэн хоёр хувилбар байгаагийн 1306-1307 оны хооронд бичигдсэн эхний хувилбар нь гурван ботиор, 1310 онд бичигдсэн дараах хувилбар нь дөрвөн боть болон хэвлэгдсэн байна.

Судрын чуулганы нэгдүгээр ботийн Монголчуудтай холбогдох хэсгийг E.M.Quatremere франц хэлэнд /1836/, И.Н.Березин орос хэлэнд /1858, 1868, 1888/ хэвлэгдэж Л.А.Хетугарова нарын орчуулга 1952 онд; англи хэлэнд Ж.АБойл /1971/, В.М.Такстон /1999/, турк, хятад Солонгос, Япон хэлнүүдэд орчуулагдан гарчээ. Улмаар орос хэлнээс монгол хэлэнд Ц.Сүрэнхорлоо /2002/, англи хэлнээс Г.Аким /2013, 2016/ нарын орчуулгаар хэвлэгдсэн нь монголын түүхийн судалгаанд чухал нэгэн алхам болсон юм. (Л.Ганбат)