Ил хаант улсын хаад (Чингис хааны өв. УБ., 2012. 107-р тал)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Эл хаант улс, Ил хант улс, Ил хаадын улс, Иран дахь Монголын хаант улс
Хамаа бүхий үг Их Монгол Улс, Монголын эзэнт гүрэн
Төрөл Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн
Цаг үе 1260-1335
Хэний хаанчлалын үед Хүлэг (1256-1265) – Абага (1265-1282) – Тэгүдэр (1282-1284) – Аргун (1284-1291) – Гайхату (1291-1295) – Байду (1295) – Газан (1295-1304) - Өлзийт (1304-1316) – Абу Сайид (1316-1335)
Салбар Улс төр
Бүс нутаг Бага Ази, Иран, Ирак, Турк
Болсон цаг хугацаа XIII зууны II хагасаас XIV зуун
Хаана болсон Бага Ази
Холбогдох түүхэн хүн, аймаг угсаатан Хүлэгү, монгол угсаатан

Ил хаант улс

Бага Ази, Ирак, Ираны нутагт Хүлэгү хааны байгуулсан Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн улс.

Мөнх (1251-1259) их хааны сууринд суусныхаа дараа буюу 1252 онд өөрийн төрсөн дүү Хүлэгү (1217-1265)-д зарлиг буулган Ираны нутагт одож, Сири, Рум, Армен, Энэтхэгийг эзлэх, ассасинчууд буюу “Уулын өвгөдийн нийгэмлэг” хэмээх исламын шашны нууц байгууллагыг устгах үүрэг өгчээ. Хүлэгү 1253 оны эцсээр монгол нутгаас Дундад Азийг дайрч, цэргийн хүчээ зузаалан, аян дайны бэлтгэлийг шаргуу явуулсны эцэст 1256 оны эхээр Амударьяа мөрнийг гатлан Иран нутагт нэвтрэн оржээ. Хүлэгү гагцхүү цэргийн хүчээр дагуулахаас илүүтэйгээр нутгийн ноёд язгууртнуудыг өөрийн талд аргадан татах бодлого баримталсан нь амжилт олсон юм. 1256 оны эцсээр ассасинчуудыг сөнөөж, Улмаар 1258 онд Хүлэгүгийн удирдсан их цэрэг Багдадын хаалганд хүрч ирэв. Монголын их цэргийн бүрэлдэхүүнд 60000 Гүржийн цэрэг, 12000 Армяний рыцарь, 1000 орчим Франкууд багтаж байснаас гадна Байжугийн удирдлаганд Атабэг Бедреддин Лулу-гийн илгээсэн 5000 түрэг цэрэг байв. Чингэж 1258 онд Багдадын халифт улсыг мөхөөснөөр Иран, Ирак, Азербайджан, Армен, Гүрж, Туркменистан, Туркийн нутаг бараг бүхлээрээ, Афганистаны баруун хагас, Пакистаны баруун өмнөд хэсгийг багтаасан монголын хаант улсыг үндэслэн байгуулжээ. Энэхүү Ил хаант улсыг “Ил хаан” (харьяат хаан) захирч байсны дээр “Хүлэгүгийн улс” гэсэн нэрээр түүх сударт тэмдэглэгдэн үлджээ. Ил хаант улс нь Марага (1256-1265), Тебриз (1265-1306), Султание (1306-1335) хотод тус тус нийслэллэж эдгээр хотуудад орд харш, сүм дуган зэрэг цөөнгүй уран барилга байгууламжыг олноор барьж байгуулж байв. Ил хаант улс нь шинжлэх ухаан, эрдэмтдийг тэтгэх талаар ихээхэн анхаарч нэрд гарсан байлаа. Хүлэгү хаан өөрийн зөвлөх нэрт гүн ухаантан, одон орон судлаач Насир ад-Дин ат-Туси (1201-1274)-д нийслэл Марага хотын баруунтаа одон орон судлалын төв байгуулах ажлыг даалгаж байв. Тус төвд тухайн үеийн хамгийн дээд зэргийн багаж төхөөрөмжөөр тоноглосон бөгөөд Ил хаант улс төдийгүй, Сири, Хятад зэрэг орноос одон орончид ирж ажиллаж байсан гэж үздэг. Түүний номын сан нь 40.000 номтой байсан гэдэг. Эрдэм мэдлэгийн бусад салбаруудын дотроос түүх, анагаах ухаан мөн л эрчимтэй хөгжиж чаджээ. Ил хаант улсын цэргийн зохион байгуулалт нь аравтын системээр зохион байгуулагдсан бөгөөд бие бүрэлдэхүүн нь хишигтэн, манлай цэрэг, гэзэг цэрэг, тагнан байлдах харуул анги, олзлогсодоос бүрдсэн торгуулийн анги, ачаа хөсөг хариуцсан цэрэг зэргээс бүрдэж байв. Ил хаадын гадаад улс төрийн бодлогод баруун талдаа Мамлюкийн улс, умардад Алтан ордны улс, дорнодод Цагаадайн хаант улстай дайсагнах, заримдаа найрамдах зэргээр ихээхэн тэмцэлтэй явж ирсэн учир Ил хаадын зүгээс дээрхи гурван улстай харилцах арга бодлого нь гадаад харилцааных нэн тэргүүнд тавигдах бодлого болон тавигдаж байжээ. Ил хаант улс соёлын хувьд, монгол уламжлалыг ихээхэн хадгалсан байв. Тухайлбал, хааны орд өргөө нь нүүдэллэдэг, оршуулгын зан үйл, хаан өргөмжлөх ёслол зэрэг нийгмийн амьдралын олон зүйл монгол уламжлалыг тод хадгалж байв. Энэ үед монголчуудын соёлын нөлөө Дундад Азид болон Персэ урьд өмнө байгаагүйгээр нөлөөлөх болсон юм. Гэвч  1335 онд Абусаид бахадир хан нас барснаар Ил хаант улс мөхөх улс төрийн хувьд бууран доройтохын эхлэл болжээ. (Л.Ганбат)

 

Ашигласан ном зохиол

Д.Анхбаяр. Монголын Эл хаант улс. УБ., 2006 
Монгол улсын түүх. Дэд боть. УБ., 2003
Монголын түүх – I сурах бичиг, УБ., 2016.
О.Нямдаваа. Ил хант улс. УБ., 2015

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Д.Баярсайхан. Хүлэгү хаанаас Абу Са’ид хүртэл. УБ., 2016
Ил-хаадын судлал. Өгүүллийн эмхэтгэл. УБ., 2016
Сүгияма Масааки. Монголын эзэнт гүрний мандал буурал. Боть VIII. Орч: Ц.Цэрэндорж. УБ., 2015
Бойль Ж. Э., Дэлхийн Монгол гүрэн. УБ., 2015
В.В.Бартольд. Ильханы // Работы по исторической географии и истории Ирана. Москва, 2003, с. 500-501