Газан хаан. (О.Батсүх. Хубилай хаан. Монголын Их Юань улс. УБ., 2014. 365-р тал)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хасан хаан, Казан хан, Газан Махмуд
Хамаа бүхий үг Ил хаант улс, Иран дахь монголчууд
Төрөл Хаадын намтар
Цаг үе XIII зууны төгсгөл – XIV зууны эхэн
Хэний хаанчлалын үед Ил хаан Газан (1295-1304)
Салбар Улс төр
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Их хаан Султан Махмуд Газан хаан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1271
Нас барсан он, сар, өдөр 1304
Овог, аймаг Хиад
Албан тушаал Ил хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Тэмүжин Чингис хаан – Толуй ноён – Хүлэгү Ил хаан – Абага хаан – Аргун хаан – Газан хаан

Газан ил хаан

Ил хаант улсын долоодугаар хаан.

Аргун хааны ахмад хөвгүүн бөгөөд 1271 онд Дөрвөд аймгийн Хутлуг хатнаас мэндэлжээ. Эцэг Аргун хааны засаглалын жилүүдэд Ил хаант улсын зүүн хэсгийг захирч байв. Тэрбээр хаан ширээнд суусныхаа дараагаар хамгийн түрүүнд гадаад бодлого, улс орныхоо эдийн засгийг өөд нь татах, засаглалын тогтолцоог төлөвшүүлэх зорилготой шинэчлэлийн бодлого идэвхтэй явуулж чадсан нь түүхэнд “Газан хааны шинэчлэл” хэмээн нэрлэгдэн үлджээ. Тэрбээр Тебризын орчимд исламын сүм, сургуулийг олноор барьж байгуулан шашны бодлогоороо исламын шашныг дэмжих бодлого баримтлах болов. Гадаад харилцааны хувьд Египетийн Мамлюкууд хийгээд Европын хаадад захидал илгээн харилцаж дипломат харилцаагаа цэргийн үйл ажиллагаатай уялдуулан хэрэгжүүлэв. Тэрбээр исламын шашинтан болсон ч Египетийн Мамлюкуудтай сөргөлдөж Сирийг цэрэглэх хэрэгт амжилт олж явжээ.

Энэхүү шинэчлэлийн хүрээнд Газан хаан цаасан мөнгө хэрэглэх, алба татварын бодлогыг цэгцлэх, жин хэмжүүрийн нэгдсэн тогтолцоонд шилжүүлэх зэрэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэв. Хамгийн түрүүнд татварын бодлогод анхаарч татварыг 10 хувиар, малын татвар болох буюу гувчуур, хотуудын татвар буюу тамга зэргийг ихэсгэсэн байсныг бууруулан тогтоов. Мөн төрийн албаны хүмүүсийн хяналтыг хүчтэй болгох, газрын бүртгэл явуулж цэрэг армид газар хуваах, тариачдыг дээрэмдэх хандлагыг зогсоож, тосгон, хотуудын гадна самбар буй болгон түүнд авах татварын хэмжээг нь бичдэг болгосон байна.

Түүнээс өмнөх Ил хаад бөө мөргөл, будда, ислам зэрэг янз бүрийн шашин шүтдэг, Монголын эзэнт гүрний шашны эрх чөлөөг дээдлэх зарчмын дагуу бүх шашныг адилхан тэтгэдэг байсан бол, Газан өөрөө 1295 онд исламын шашинд орж, буддын болон христийн шашны сүм хийдийг эвдэн нураах зарлиг буулгажээ. Христийн шашинтнуудад илүү алба татвар оноож, харин буддын шашинтанд нэг бол шашнаа солих, эсвэл Монгол нутагтаа буцах гэсэн хоёрхон зам л үлджээ. Газан хааны энэ үйл ажиллагаа нь хүн амын олонхи болох исламын шашинтнуудыг өөртөө татах гэсэн бодлогын чанартай байлаа. Энэ нь тус бүс нутаг дахь монголчуудын хувьд илүү хурдацтай исламжих, түрэгжих нэгэн хөшүүрэг болсон юм. Гэхдээ исламын шашинт Мамлюкуудын эсрэг чиглэсэн бодлогод өөрчлөлт ороогүй төдийгүй Сирийг байлдан дагуулах довтолгооны тоогоор бусад Ил хаадаас хавьгүй илүү байсан юм. Үүний зэрэгцээ христийн шашинт улсуудтай харилцах дипломат харилцаагаа орхигдуулаагүй бөгөөд тэдэнд хамтын ажиллагаа хүчинтэй болохыг удаа дараа илэрхийлж байжээ. (Л.Ганбат) 

 

Ашигласан ном зохиол

Д.Анхбаяр. Ил хаант улс // Монголын түүх – I. сурах бичиг. УБ., 2016
Д.Анхбаяр. Монголын Эл хаант улс. УБ., 2006
Д.Баярсайхан. Хүлэгү хаанаас Абу Са’ид хүртэл. УБ., 2016
О.Нямдаваа. Ил хант улс. УБ., 2015

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Рашид ад-дин. Судрын чуулган. Боть I, II, III. Орч: Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002
Монгол төрийн үүсэл, ёс ёслол, бэлгэдэл, хүндэтгэл, уламжлал. УБ., 2011
И.П.Петрушевский. Земледелие и аграрные отношения в Иране XIII-XIV веков. Москва-Ленинград, 1960
В.В.Бартольд. Газан Махмуд // Работы по исторической географии и истории Ирана. Москва, 2003. с. 494-495