XIII зууны дунд үе гэхэд Монголын эзэнт гүрний нутаг дэвсгэр улам өргөжив. Баруун талдаа Бага Азийн нутаг, Ойрхи Дорнод руу чиглэсэн идэвхитэй улс төрийн үйл ажиллагаа аян дайныг Хүлэгү хаан явуулах болжээ. Гэтэл Египетийн Мамлюкийн улс нь өнөөгийн Сирийн нутагт Ил хаант улсын төрийн бодлогын эсрэг зогсов. Энэ нь монголчууд Бага Азийг нэгэнт эрхшээлдээ оруулж Сирийн бүс нутагт түрж орсон үе байлаа. Хүлэгү Сири лүү хийх довтолгооноо 1259 оны намар Азербайжанаас эхлүүлсэн байна. Гэтэл Мөнх хаан 1259 оны 8 дугаар сард гэнэт тэнгэрт хальснаар Хүлэгү Сириэс цэргээ татан буцах шалтгаан бий болгожээ. 

Хэтбухад 10000-12000 цэргийг захируулан тус нутагт үлдээжээ. Хэтбуха бол Иранд ассасинуудыг дарах, Аббасын халифт улсыг мөхөөх, Багдадыг эзлэх тулалдаанд оролцож байсан шилдэг жанжин байв. Харин түүний захирсан цэрэг нь монгол, гүрж, армяний тодорхой тооны туслах цэргээс бүрдсэн баг цэрэг байлаа. Монгол цэргийн тоо нь 1000-1500 орчим байсан бололтой. Харин Мамлюк султан Музф фар сейф-ад-дин Кутуз (1259-1260)-ийн захирсан цэрэг хэд дахин давуу хүчтэй байжээ.

Түүхнээ “Айн-и Жалут”-ын гэж нэрлэгдэх шийдвэрлэх үйл явдал 1260 оны 9 дүгээр сарын 3-нд болж тулалдаан эхлэхэд мамлюкууд төдийлөн амжилт олж чадахгүй байв. Мамлюкуудын зүүн жигүүр задарснаас үзвэл монголчуудын баруун жигүүр ялж байсныг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. “Судрын чуулган”-д энэ талаар “Хэтбуха хэдэн мянган жинхэнэ морин цэрэгтэйгээр явж байгаад түүнтэй Айн-и-Жалутын дэргэд тулгарлаа. Монгол цэргүүд тэдгээрийг нум сумаар харвасаар дайран довтолж байсан боловч Кутуз зайлсхийн зугтаж ухарсаар байлаа. Монголчууд зоригжин тэдгээрийн мөрийг мөшгөн явсаар Мисрүүдийг олныг хөнөөв. Ингэж хөөсөөр тэдгээрийн отож байсан цэргүүдтэй зэрэгцэн ирэхийн хамт Мисрийнхэн нууцнаасаа гарч Монгол цэргийн гурван талаас үсрэн орж дайрлаа” хэмээн дүрсэлсэн байна. Тулалдаанд Хэтбуха олзлогдон цаазлагдсан, түүний гэр бүлийг олзлогджээ. Ялагдсан цэргүүд өөр өөр зүгт тархан зугтсан боловч ихэнх нь алагдаж цөөн тооны монголчууд амь гарсан нь бага армяний ван Хетумийн тусламжтайгаар амьд гарч чадав. Хэтбуха ноёны цэрэг ялагдан түүнийг цаазлуулсан талаарх мэдээг сонсоод Хүлэгү хан ихэд гашуудан харууссан талаар Рашид ад-дин тэмдэглэн үлдээсэн. Судлаачид энэхүү ялагдлын гол шалтгаан нь Хүлэгү хаан гол цэргээ татсан, хоёр тал аль аль нь бие биенийхээ тулалдааны арга барилыг сайтар мэддэг байсан зэрэг олон шалтгааныг нэрлэдэг.

Энэ тулалдаанаар Монголчуудын Ойрхи дорнод, цаашлаад Египетийн нутагт орох санаархлыг таслан зогсоосон гэж үздэг хэдий ч Сирийн нутагт энэхүү үйл явдлаас хожим Ил хаант улс нь хэд хэдэн удаа амжилттай довтолгооныг зохион байгуулж эрхшээлдээ оруулж байв. Харин энэ нь урт удаан хугацааны турш байж чадаагүй юм. (Л.Ганбат)