Монголын үеийн археологийн дурсгалуудыг хот суурин, булш оршуулга, бичиг үсгийн дурсгал, хүн чулуу ба хадны зураг хэмээн 5 төрөлд хуваан судалдаг.

Монголын үеийн хот суурингуудын дотроос хамгийн сайн судлагдсан нь Их Монгол улсын нийслэл Хархорум хотын турь болно. Бүр XIX зууны эцсээс эхлэн Өрнө, Дорнын эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг хамгийн ихээр татаж тэр хэрээр эрчимтэй судлагдаж байна. 1999 оноос Монгол-Германы хамтарсан Орхоны хөндий төслийн хүрээнд хотын худалдааны гудамжны уулзвар, Юань улсыг мандуулах их асар сүмийн туурьд томоохон хэмжээний малтлага хийгдсэн байна. Хорхорумын судалгаа үргэлжилсээр байгаа бөгөөд жил бүр сонирхолтой хэрэглэгдэхүүн илэрсээр байна. Үүний зэрэгцээ Монгол-Японы хамтарсан Шинэ зуун төслийн хүрээнд Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Аваргын балгаст малтлага судалгаа явагдсаар байна. 

Дундад зууны монголчуудын соёл иргэншлийн түүхийг судлах үндсэн сурвалжийн нэг нь тэдний үлдээсэн булш, оршуулгын дурсгалууд болох бөгөөд чулуун ба шороон овоолгот булш, хадны ба агуйн оршуулга, бунхан гэсэн үндсэн гурван хэлбэртэй байдаг. Дундад зууны монголчуудын энгийн чулуун ба шороон овоолгот булш одоогоор 300 орчим тоотой судлагдаад байна. Түүний дотор Онгон Таван толгойн язгууртны чулуун дараастай булшийг мөн хамруулж байна. Монголчуудын оршуулах зан үйлд газар дор байгуулсан гэр хэлбэртэй бунханд үхэгсдийнхээ хүүр шарилыг нууцлан оршуулах өвөрмөц зан үйл байжээ. Гэвч дундад эртний монголчуудын булшны энэ хэлбэрийг өнөөгийн Монгол Улсын нутагт одоогоор хараахан илрүүлэн судлаагүй байна. Харин манай өмнөд хөрш БНХАУ-ын нутагт Монголын Юань гүрний үед холбогдох ханын зураг бүхий нийт 33 бунхныг олж малтан шинжилсэн мэдээ байдаг.

Монгол гүрний үеийн хүн чулуу Монгол улсын зүүн өмнөд хэсгээр голлон тархжээ. Сүүлийн үеийн судалгаагаар ийм төрлийн хүн чулуу одоогийн манай хилээс урагш БНХАУ-ын нутагт харьяалагдах ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн нутгаар байдаг нь тогтоогдсон байна. Монголын үеийн хүн чулуудын судалгаанд профессор Д.Баяр голлох үүргийг гүйцэтгэсэн юм. Түүний хийсэн судалгаагаар манай улсын нутагт 69 чулуун хөрөг бүртгэгдсэн байна. Сүүлийн үед манай улсын нутгаас цөөн боловч шинэ хүн чулууд илэрч олдсоор байна.

Монгол бичгийн одоогоор илрээд байгаа хамгийн эртний дурсгал нь ОХУ-ын Чита мужийн нутагт харьяалагдах Ононы сав Хархираа голын хөндийгөөс илрэн олдож “Чингисийн чулууны бичиг” хэмээн алдаршсан пайлуур хөшөөний бичээс болно. Уг хөшөө ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Эрмитаж музейд хадгалагдаж буй. Монгол нутагт хадгалагдаж үлдсэн эртний судлалын дурсгалууд дотор монгол бичигт пайлуур хөшөө, хад чулуунаа бичсэн дурсгал багагүй байдгийн тоонд Хар Хорумын 1,2-р монгол бичээс, Мөнх хааны гэрэлт хөшөөний бичээс, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг Бичигтийн голын Хадан хушууны бичээс зэрэг XIII-XIY зууны үед холбогдох дурсгал, дундад зууны хожуу үед холбогдох Хэсэг байшингийн бичээс, Цогт тайжийн Дуутын хар чулууны бичээс зэргийг дурдаж болох юм. Түүнчлэн Монголын дөрвөлжин үсгээр бичсэн зарлиг, зоос, тамга, цаасан мөнгөн тэмдэгт, хад чулуунаа бичсэн зүйлс, пайз болон модон барын ном сударын тасархай зэрэг олон дурсгал хадгалагдан үлдсэн байдаг.

Дундад эртний монголын түүхэнд холбогдох эд өлгийн дурсгал дотор хадны зураг сүгийн зүйл нэгэн төрөл болон ордог билээ. Тухайн үед хад чулуунаа хар бэхээр ямарваа зураг дүрсийг зурж дүрслэн дэргэд нь бичээс үйлдсэн дурсгал, мөн чулууны толигор гадаргууд нарийн хурц үзүүртэй зүйлээр сараачин зурж хүн амьтан болон байгалийн байдал, орон барилга, эд юмс зэргийг дүрсэлсэн зураг тохиолддог. Энэ үед холбогдох цөөн тооны дурсгалын тоонд Улаанбаатар хотын Их Тэнгэрийн амны зураг багтана. (Ц.Төрбат)