Абага хаан. (Д.Анхбаяр. Монголын Эл хаант улс. УБ., 2006. 108-р тал)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Абака хаан, Авга хаан
Хамаа бүхий үг Ил хаад
Төрөл Хаадын намтар
Цаг үе Ил хаант улс
Хэний хаанчлалын үед Абага (1265-1282)
Салбар Улс төр
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1234 оны орчим
Нас барсан он, сар, өдөр, газар 1282 онд Ираны Хамаданд
Овог, аймаг Хиад
Төрсөн газар Монгол нутагт
Албан тушаал Ил хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Тэмүжин (Чингис хаан)-Толуй ноён – Хүлэгү Ил хаан – Абага Ил хаан

Абага ил хаан

Бага Ази, Ирак, Ираны нутагт тогтсон Монголын Ил хаант улсын хоёр дахь Ил хаан.

Монголчуудын Иран, Ирак, Бага Ази дахь засаглалыг бэхжүүлсэн Ил хаан Хүлэгү хаан билээ. Түүний ууган хөвгүүн Абага, Ил хаант улсын хоёр дахь “Ил хаан”-аар өргөмжлөгджээ. Сурвалжид түүнийг “Абага хан-Үлэхү ханы хамгийн сайн, их хүү нь билээ. Тэрбээр Сүлдүс овгийн Есөнжин хатангаас нарт хорвоод мэндэлсэн” гэдэг. Тэрбээр Хүлэгү хааныг дагаж Иран, Перс, Сирийн нутагт дайтаж явжээ.

1265 оны 6 дугаар сарын 19-нд өнөөгийн Ираны нутаг Перахан мужийн Цагаан нуурын дэргэд түүнийг хаан ширээнд суулгасан байна. Энэ үйл явдалтай холбогдуулан Византийн хаан Михаэл 1265 онд өөрийн охидын нэгэн болох Мария Деспина Палеологинаг Абага хаантай гэрлүүлэхээр илгээсэн гэдэг. Тэрбээр хаан сууринд суусны дараагаар Ил хаант улсын дотоод асуудлаас гадна гадаад харилцаанд ихээхэн анхаарч Египетийн Мамлюкууд Анатолийн Сельжукуудтэй, Византитэй, харилцах харилцаанд ихээхэн анхаарал хандуулж байжээ. Тэрбээр 1266 онд Бейбарст, 1268 онд Арагоны Жеймс ванд, 1271 онд Английн I Эдвард хаанд тус тус захидал илгээж байв.

Мөн Зүчи хийгээд Цагаадайн угсааныхантай эрх ашгийн зөрчил зэрэг олон асуудал түүний хаанчлалын жилүүдэд анхаарлын төвд явж иржээ. Гэвч Алтан Ордны улс, Мамлюкуудын улстай ихээхэн зөрчил харилцаа үргэлжилж улмаар Алтан Ордны улсын цэрэгтэй 1265 оны 7 дугаар сард Абага хааны цэрэг Ногай болон Бэрхийн цэрэгтэй тулалдав. Энэ тухай “Судрын чуулган”-д, Тэрбээр Аксу нэртэй Цагаан мөрний дэргэд Кур голыг гатлаад хоёр цэрэг тулгарсан байна. Хоёр тал эгнээ болон тулалдав. …Бас Ногайн нүдэнд сум тусч цэрэг нь буруулан зугтааж явсаар Ширванад хүрч ирлээ. Абага хаан Кур голыг гатлаж байхад тэртээ талаас Бэрх гурван зуун мянган цэрэгтэй амжин тулж ирлээ. Абага хан дахин гол гарч энэ эрэгт ирээд голын гармыг тасал гэж тушаасан” гэжээ. Гол үертэй тул хоёр талын цэрэг тулалдалгүй байсаар Алтан Ордны цэрэг өөр замаар довтлохоор оджээ. Гэвч Бэрх (1257-1266) хааны гэнэтийн үхэл нь энэхүү дайныг зогсооход хүргэжээ. Абага хаан, Алтан Ордны Мөнх-төмөр (1266-1282) хаантай энхийн гэрээ байгуулж хоёр улсын дайн түр зогсов. Абага хаан, Алтан Ордны хийгээд Цагадайн хаадын довтолгоог амжилттай няцааж чадсанаар Ил хаант улс бүс нутагтаа бэхжих бололцоог буй болгож чаджээ. 

1282 онд Абага хаан нас баржээ. Түүний улс төрийн бодлого нь шашны хувьд бөө, буддын шашинд таатай хандсан, христийн шашинд аядуу бодлого баримталж байсан ба энэ үед Ираны нутагт исламын шашны шиа-гийн урсгал дэлгэрэх нэгэн нөхцөл бүрджээ. (Л.Ганбат)

Ашигласан ном зохиол

Ван Мандаа. Монголын түүхийн толь. Хөх хот, 1999

Д.Анхбаяр. Монголын Эл хаант улс. УБ., 2006

Д.Баярсайхан. Хүлэгү хаанаас Абу Са’ид хүртэл. УБ., 2016

Рашид ад-дин. Судрын чуулган. Боть I, II, III. Орч: Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Ил-хаадын судлал. Өгүүллийн эмхэтгэл. УБ., 2016

Монголын түүх. Сурах бичиг – I, УБ., 2016

О.Нямдаваа. Ил хант улс. УБ., 2015

В.В.Бартольд. Абака // Работы по исторической географии и истории Ирана. Москва, 2003. с. 475-477