Адил утгатай үг | Хэтэрхий дөрвөн хэргэмтэн, тэргүүн дэс |
Хамаа бүхий үг | Засаг ноён, Гадаад Монголын төрийг Засах Явдлын яам, хэргэм |
Төрөл | Улс төр |
Цаг үе | XVII-XX зуун |
Хэний хаанчлалын үед | Манжийн Энх-Амгалан хаанаас Монгол улсын Ардын засгийн эхэн Хүртэл |
Үндэслэн байгуулагч | Манжийн Энх-Aмгалан хаан |
Угсаа | Монгол |
Бүс нутаг | Өнөөгийн БНХАУ, Монгол улс |
Үүсч байгуулагдсан он цаг | 1691 |
Татан буугдсан он цаг | 1923 |
Манж Чин улс Монгол улсыг эрхшээлдээ оруулаад төрийн дээд бүх эрхийг мэдэлдээ авчээ. Алтан ургийнхны угсаа залгамжлах ёсыг шууд устгаагүй боловч хэнийг дэвшүүлэх, бууруулах, хэнд цол хэргэм олгохыг Манж төр мэддэг болов.
Манж Чин улсын төрөөс хошууны ноёдод зүтгэсэн гавъяаг нь харгалзан ван, бэйл, бэйс, гүн хэмээх шаталсан 4 хэргэм олгодог байсан бөгөөд түүнийг Манж улсын хуульд төрийн хэтэрхий 4 хэргэм гэж нэрлэжээ. Ван цолыг чин ван, жун ван хэмээн дотор нь зэрэглэдэг байв.
1691 онд болсон Долоннуурын чуулганаар Манж улсын Энх-Амгалан хаан зарлиг буулган язгууртнуудын Хан цолыг хэвээр үлдээж ноён, жонон зэрэг цолыг халж оронд нь ван, бэйл, бэйс, гүн цол олгожээ. Тус чуулган дээр Халхын 5 ноёнд чин ван, 6 ноёнд жүн ван цол олгосон тэр үеэс ван цол хэрэглэгдэх болжээ. Онцгой гавъяа байгуулсан зарим ноёдод чин ванг давхарлан олгож байсан нь хошой чин ван гэх тушаал сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байгаагаас харж болно.
Манж улсын “Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яамны хууль зүйлийн бичиг”-т заасан ёсоор ван нар өөрийн цол хэргэмд тохирсон ямба ёслолын хувцас, хэрэглэлийг өмсөж, хэрэглэх ба хэргэм зэрэг цолны шагнал пүнлүү хүртэж байв. Үүнд: Чин ванд 2500 лан мөнгө, 40 зах (хуй) торго, жун ванд 1500 лан мөнгө, 20 зах торго мөн чин ванд 60, жун ванд 50 өрх эр олгож байв. Хамжлага ардууд нь засаг ноёнд болон хошуу тамгын газарт захирагдана.
Ван нар дээр дурдсан эрх ямбыг эдлэхийн зэрэгцээ үүрэг хүлээдэг байв. Манжийн хуулиар, цэрэгт томилогдсон ван, хэрэв явахгүй бол зэрэг, хэргэмийг эвдэж, цэрэгт илгээнэ. Хошуугаа авч эс явбал цэргийн цаазаар аваачих, болзсон газарт 1 өдөр хожимдвол 3 сарын пүнлүүг хасах, 5 өдрөөс дээш хожимдвол 1 жилийн пүнлүүг xacax, ...засаг ноёд, түшмэл ардаас цэрэг эр дарагдуулах, цэрэгт дайчлах ба байлдаанаас зайлсхийвэл зэрэг хэргэмийг эвдэх, албан тушаалаас огцруулах, торгох, цаазаар аваачих хүртэл хүнд шийтгэл оногдуулж байв.
Шинэ жилийн баяраар ээлж жасаа тохиолдож Бээжинд очсон чин ванд 430 лан, жүн ванд 300 лангийн шан хүртээж байв. Халхын чин вангийн хөвгүүнийг тэргүүн зэрэг тайж, жүн вангийн хөвүүнийг гутгаар зэрэг тайж болгоно.
Засгийн хэргэмийг үе улиран тасралтгүй залгамжлах бөгөөд харин вангийн хэргэмийг нэгэн үе эсвэл үе улиран залгамжлах журамтай байв.
1923 онд Ардын Засгийн газраас “Монголын олон засаг ба засаг бус ван гүнгүүдийн эрх хэмжээний дүрэм” батлан гаргаснаар ван цолыг хэрэглэхээ больжээ. (С.Цолмон)
Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс.I-XI боть, УБ., 2010
Гонгор Д., Халх товчоон, I боть, УБ.,1970
Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть, УБ
Жигмэддорж Э., Халх-Манжийн улс төрийн харилцаа (XVII зууны II хагас), УБ., 2008
Нацагдорж Ш. Халхын түүх, УБ., 1963
Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть,УБ., 2003
Монголчууд: XVII-XX зууны эхэн, УБ., 2014
Златкин И.Я., История Джунгарского ханства (1635-1758), М.,1983
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он