Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Сүмбэ хамба
Хамаа бүхий үг Найралт төв, Жанжаа хутагт Лувсанчойдог,Цоохор гэлэн
Төрөл Шашны зүтгэлтэн
Цаг үе Манжийн эрхшээлийн үе XVIII зуун
Хэний хаанчлалын үед Манжийн Энх-амгалан хаан,Тэнгэр тэтгэгч хаан
Салбар Шашин
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Сүмбэ шавран Лувсандамбийжанцангийн хувилгаан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1704
Нас барсан он, сар, өдөр 1788
Овог, аймаг Дөрвөн Ойрадын Хошууд
Төрсөн газар Хөхнуурын Толь хэмээх газар
Албан тушаал Амдогийн Гонлун хийдийн хамба лам
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Эцэг нь Хөх нуурын Хошууд аймгийн тайж Дорждаш, эх нь Зүүнгарын Цорос овгийн язгууртны охин Дашцоо

Ишбалжир

Манжийн эрхшээлийн үе буюу XVIII зууны үеийн шашин, соёлын зүтгэлтэн, линсрэй гавж, соён гэгээрүүлэгч,Төгс буянт шинэ зурхайг зохиогч.

Түүнийг 3 настай байхад нь эцэг нь түвэд үсэг заан сургаж, 4 настайд нь Цагаан хадны Толь хийдийн Цоохор гэлэнд шавь оруулж ном заалгажээ.

1710 онд Жанжаа хутагт Лувсанчойдог, Гонлүн хийдийн Гүнчин Жамъяншадавын гэгээн Агваанзундуй нар нэгэн дуганыг равнайлах үест түүнийг Сүмбэ гэгээн Лувсанданзанжамцын хувилгаанаар тодруулсан. Жамъяншадав гэгээнтэн түүнд  Ишбалжир хэмээх сахилын нэр хүртээв.

1723 онд Түвдэд очиж V Банчин Эрдэнэ Лувсанишээс гэлэн сахил авч, Брайбун хийдэд шавилан сууж, буддын их, бага таван ухаанд нэвтэрч түвэд, санскрит хэлийг төгс эзэмшжээ. Ялангуяа буддын гүн ухаан, зурхай, учир шалтгааны онолд гаргуун нэгэн болж Сүмбэ хамба хэмээн алдаршив. 

1723 онд Ишбалжир Түвэдэд очиж 8 жил эрдэм номын мөрд хичээн шамдаж суралцсанаар, буддын шашны их бага таван ухаанд нэвтэрч, санскрит, түвэд монгол хэлийг төгс сурч "Эрдэнэ бандида Сүмбэ хамба" цол хүртжээ.

1731 онд нутагтаа буцан ирж сүм хийд байгуулж, шашны ном бүтээл туурвих зэрэг шашин ном дэлгэрүүлэх ажлыг шамдан хийж Дээд Монгол, Амдо, Алшаа, Эзнээ, Өвөр Монголд алдрыг олов.

Манжийн Тэнгэр тэтгэгч хаан түүнийг 1737, 1742 онд Бээжинд залжээ. Хааны зарлигаар Найралт найрамдах сүмд сууж, шашин ном дэлгэрүүлэх, шашны ном барлан хэвлэх ажлыг хянах, цаг тооны бичиг зохиох зэрэг ажлыг хийж Жанаг хамба цол хүртжээ. Өвчний учир чөлөө айлтган нутагтаа буцаж Гонлун хийддээ иржээ. 

1747 онд Түвдэд дэлгэрсэн Цүр, Пүг хэмээх хоёр ёсыг монгол орныхоо газрын хуваарьт тохируулан “Төгс буянтын шинэ зурхайг зохиожээ.

Хошуудын хошой чин ван Лувсандоржийн дурдатгаснаар Сүмбэ хамба 73 насандаа “Дуун баригчийн тэжээл” нэрээр өөрийн намтраа бичжээ. Түүний шавь Сүмбэ билэгт цорж Лувсангэлэг нарын бичсэн “Асуусны хариу” гэх түүний бас нэг намтар буй. “Энэтхэг, Хятад,Түвд, Монголын оронд дээдийн ном хэр мэт дэлгэрсэн ёсон галбарвасун модон” зэрэг түүх, хэл шинжлэл, шашны гүн ухаан, одон зурхай, анагаах ухаан, утга зохиол зэрэг олон төрөл зүйлийг хамарсан 68 зохиол туурвиж түүнийгээ өлзийт 8 тахилаар бэлгэдэн 8 боть болгожээ. Тэр монголын түүх бичлэг дэх шүүмжлэлт чиглэлийн нэрт төлөөлөгчдийн нэг юм.

1752 онд Тавдугаар далай лам Агваанлувсанжамцын эмчид шавь орж анагаах ухаан, эмийн ургамлыг таних эрдэмд суралцаж, анагаах чадвараараа алдар нэр нь түгжээ. 

1774 онд VI Банчин эрдэнэ Лувсанбалдантай анагаах ухаан, одон орны судлал, гадаад, дотоод ухаанаар ном хаялцаж олноо гайхагдсан аж. Тэрээр Гонлун хийдийнхээ ширээт ламаар өргөмжлөгдөн суусаар 84 насандаа таалал төгсчээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Сүмбэ Ишбалжирын Өөрийн намтар оршивой, Ойрад судлалын номын сан, Төвд хэлнээс орчуулсан Л.Тэрбиш , BIBLIOTECA OIRATICA XX, УБ., 2011

Сүмбэ хамба Ишбалжирын Хөх нуурын түүх, Төвд хэлнээс орчуулсан дооромбо Гэлэгжамц, Монгол улсын Үндэсний номын сан, Гар бичмэлийн хөмрөг.

Сүмбэ хамба Ишбалжирын Хөх нуурын түүх, Түвэд хэлнээс орчуулан оршил бичиж эрдэм шинжилгээний тайлбар бичсэн Д.Дашбадрах, УБ.,1996 

Бира Ш., Некоторые новые данные о Сумба-Хамбе Ишибалжире /по материалу его автобиографии/-БНМАУ-ын түүх,соёл,түүх бичлэгийн асуудалд, УБ., 1977

Дагвадорж Д., Монголын шашин суртахууны тайлбар толь, УБ., 1995

Пубаев Р.Е., "Пагсам-чжонсан" - памятник тибетской историографии ХVIII века. Новосибирск, 1981


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол