Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Засаг ноён
Цаг үе XVII-XX зуун
Хэний хаанчлалын үед Манж улсын Эеэр засагч хаанаас 1923 он хүртэл
Салбар Улс төр засаг захиргааны нэгж
Үндэслэн байгуулагч Манжийн Энх-Амгалан
Угсаа Монгол
Бүс нутаг Өнөөгийн БНХАУ-ын ӨМӨЗО, Монгол улс
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1636
Татан буугдсан он цаг 1923

Сум

Сум нь манжийн ноёрхолын үед монголд бий болсон засаг захиргааны нэгж. Манж нар хошуу сумны зохион байгуулалтыг монголыг захирах гол үндсэн нэгж гэж үзэж байв. Сум ард нь Манж Чин улсын улсын албыг залгуулагчид юм.

Манж Чин улс монголчуудыг эрхшээлдээ оруулж авсны дараа засаг захиргааны өөрчлөлт хийсний  гол зорилго нь Манж Чин улсын ноёрхлыг урт удаан барьж байхад чиглэгджээ. Тэрхүү оновчтой зохион байгуулалтын үндсэн гол цөм нь сум байсан ба сумын ардууд Манжийн төрийн болон монгол дахь Чин улсын засаг захиргааны албаны зардлыг жил бүр залгуулж байв. 

Манж улсын төрөөс монголд засаг захиргааны өөрчлөлт хийж хошууны зохион байгуулалт тогтооход сум үүсчээ. Хошууны 18-60 насны эрчүүдийг сумын зохион байгуулалтад оруулж 150 эрийг  нэг сум болгов. 150 эр хүрэхгүй сумыг хондого  буюу хагас сум хэмээнэ. Тухайн хошууны хүн амаас шалтгаалан, нэг хошууны дотор байх сумын тоо харилцан адилгүй байв. Сумыг занги тушаалтан захирна. Хошууны сумны тоо нь харилцан адилгүй байжээ. Сумын эрчүүдийг “сум эр”, "сумын хуяг” хэмээнэ.

Сум эрийн үндсэн үүрэг нь цэрэг, харуул, олон замын өртөөний алба залгуулж, манж хааны сүрэг мал болон албаны малыг үнэ хөлсгүй адгуулж, албан тарианы ажилд зүтгэж, ар монголд байгуулсан манжийн төрийн засаг захиргааны аппаратын бүх зардлыг хөрөнгөөрөө нийлүүлэх явдал байв.

Манжийн төрд залгуулах улсын албыг эрд бодож оноох боловч мал хөрөнгийн чинээ байдлыг бас харгалзан ноогдуулдаг байв. Сум эрийг гурван жил тутам нарийвчлан бүртгэж нас барсан болон хөгширснийг бүртгэлээс хасч, чөлөөлөх ба насанд хүрэгсэдийг нэмэн бүртгэдэг байв.

Хошууны засаг ноёдыг сумны ардыг дураар шилжүүлэх,бэлэглэх, худалдахыг хатуу цаазлахын хамт, сумны ард хошуугаа орхин гарах, нэг сумаас нөгөө суманд дураар шилжин орохыг ч хуулиар хориглов. Сумыг занги тэргүүлэх ба түүнийг хошуунаас томилно. Зангийн захиргаан дор хүнд, орлон хөөгч, бошго, арван гэрийн дарга хэмээх тушаалтан ажиллана.

Сумын ард манжийн хүнд албыг өөрсдийн хөрөнгө, биеэр хаахын зэрэгцээ бас харьяат Засаг ноёны албатын хувьд тэдэнд аль нэг алба барьж, аж ахуй дээр нь биечлэн ажиллаж байлаа. Тэд ингэж хоёр давхар хүнд дарлал мөлжилд нухлагдаж байснаас аливаа зарга, тэмцэл, бослого хөдөлгөөнд хошуучлан оролцож явав.   

Монголд манж нараас хошуу, сумны зохион байгуулалтыг тогтоосон нь монголын нийгмийн эзэн харьяатын харилцаанд томоохон өөрчлөлт оруулжээ.

Цахарын найман хошуу нь нийт 62 сум байсан ба түүний бүрэлдэхүүнд Цaxapaac гадна Сөнидийн 1, Харчины 7, Урадын 7, Бэсүдийн 1, Халхын 3, Хуучин баргын 5, Өөлдийн 18 сум багтаж байв.

Манжийн ноёрхлын эцсээр Түшээт хан аймагт 51 сумын 7650 эр, Сэцэн хан аймагт 40 сумын 6038 эр, Засагт хан аймагт 17 сумын 2625 эр, Сайн ноён аймагт 31 сумын 4702 эр байжээ.Архивын бүрэн бус мэдээгээр үзэхэд, XX зууны эхээр Манж Чин улсад халх монголоос нэг жилд залгуулж байсан тогтмол албаны үнийг тэр цагийн ханшаар ланд тооцуулан бодож, дөрвөн аймгийн 21015 сум эрд хуваавал, нэг сум эрд дунджаар 70 орчим лан оногдож байсныг судлаачид тогтоожээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ.,1963

Нацагдорж Ш., Сум хамжлага шавь ард, УБ.,1973

Насанбалжир Ц., Манжийн үеийн албат, сум ард,(1691-1911).УБ.,1964

Насанбалжир Ц., Ар Монголоос Манж Чин улсад залгуулж байсан алба(1691-1911), УБ., 1964

Ц.Насанбалжир., Манжийн үеийн албат, сум ард, УБ., 1958


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол