Адил утгатай үг | Харьяат, хамжлага |
Хамаа бүхий үг | Занабазар, хутагт хувилгаад, сүм хийд, жас |
Төрөл | Засаг захиргаа |
Цаг үе | XVII зуунаас 1931 |
Хэний хаанчлалын үед | Халхын Түшээт хан, Засагт хан,Сэцэн хан, Сайн ноён хан, Манжийн Энх-амгалан хаанаас Хэвт ёс,Богд хаан, Ардын хувьсгалын эхэн |
Салбар | улс төр |
Бүс нутаг | Зүүн хойт Ази |
Болсон цаг хугацаа | 1640 - 1925 он |
Хаана болсон | Өнөөгийн Монгол улс, БНХАУ |
Холбогдох түүхэн хүн, аймаг угсаатан | I-VIII дүрийн Жибзундамба хутагтууд, тамгатай хутагт, сүм хийдүүд, монгол |
Богд Жавзундамба, тамгатай хутагт болон бусад хутагтын шавь нар харьяат хутагт, хүрээ хийд, жас, хурал номын зардлаас тодорхой заасан хувиар нийлүүлж байв.
Манжийн төрөөс оногдуулдаг улсын албанаас чөлөөлөгддөг учир сайн дураар шавь болох нь их байв. Манжийн дарлалын сүүл үед шавь нар зөвхөн хутагт, хувилгаад, сүм хийдийн алба татвараас гадна цаг үеийн чанартай алба гувчуур, хутагт хувилгаадын Бээжинд жасаалсан зардал, хятадын пүүсэнд тавьсан өр ширийг барагдуулах болсон нь шавь нарын амьдрал ахуйд хүндээр нөлөөлжээ. Гэсэн ч шавь нарын тоо буурсангүй.
Манжийн төрөөс Монголд шарын шашин дэлгэрүүлэх явдлыг бодлогоор дэмжиж байсан нь шавь нарын тоо богино хугацаанд нэмэгдэх нөхцлийг бүрдүүлэв.
Шавь нь гол төлөв ноёдын өргөсөн хүмүүс, энгийн ардуудаас сүсгээрээ шавь бологсод, мөн гэрийн боолыг чөлөөлөн шавь болгосон зэргээс үндсэндээ бүрджээ. Хутагтуудын шавь нь цэрэг харуул, өртөөний албанаас чөлөөлөгдөж өөрийн харьяат хутагт нар, хүрээ хийд ном бурхан тахил шавийн ба орон нутгийн засаг захиргааны алба залгуулж байсан нь сум ардын албан татвараас арай хөнгөн байжээ. Тиймээс шавь нарын тоо тасралтгүй нэмэгдсээр байв.
XIX зууны хоёрдугаар хагасаас манжийн хуулиар тайж нар улсын алба төлөх болсонтой холбоотойгоор тайж нар шавь болох явдал нэмэгджээ. Тиймээс Төр гэрэлтийн 8-р онд олон хошууны тайж нарыг шавь болохыг хориглож зөвхөн гэрийн хүмүүс,боол, хөвүүд, хамжлага, завсрын лам, насанд хүрээгүй хөвгүүд,бутач зэрэг хүмүүсийг шавь болохыг зөвшөөрчээ. Мөн сумны эрийг их бага хутагт, лам нарт шавь орохыг хориглов.
Их шавь хэмээх нь Богд Жавзандамба хутагтын шавь нарыг бусад хутагт хувилгаадын шавь нараас ялган нэрлэсэн хэрэг байв.
1723 онд Их шавийн хэргийг хариуцан шийтгэх Эрдэнэ шанзудбын яамыг байгуулж Манжийн хаанаас тамга олгожээ. Мөн Их шавийн яам гэж нэрлэх нь бий. Богд Жибзундамбын Эрдэнэ шанзудба нь аймгийн чуулганы эрхтэй бөгөөд их хүрээний 30 аймаг, 10 их дацан, баруун хүрээ, Амарбаясгалант, Дамбадаржаалин, Эрдэнэзуу зэрэг хүрээ хийдийг харъяалан захирч байв. Бусад хутагт хувилгаадын шавь нарын хэргийг Шанзудбын яам эрхлэн мэддэг байв.
1923 онд Ардын Засгийн газраас батлан гаргасан “Монгол улсын нутгийн захиргааны дүрэм”, 1925 онд гаргасан шавийн байгуулалтыг өөрчлөх тухай шийдвэрээр шавь хэмээх хамжлага ардын давхарга үгүй болж хамжлагат ёсыг халжээ.
Монгол оронд шашин дэлгэрэхдээ бөөгийн хойлоглох ёсыг халж, шашинд орогсдод эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлж байсан зэрэг шашны нөлөө хүчтэй байсан учир оюун санаа, сүсэг бишрэлээрээ ч шавь болж байв. Манжийн эрхшээлд орсноор нэгд, Манж улсын төрөөс шашин дэлгэрүүлэх талаар дэмжиж байсан, хоёрт, шавь болсноор улсын албанаас (харуул, цэрэг, эд хөрөнгөний) чөлөөлөгдөж байсан нь шавь нарын давхарга хурдацтай үүсэн бэхжихэд нөлөө үзүүлсэн.
Монголын идэр залуу эрчүүд олноороо сүм хийдэд шавилан сууснаар улсын үйлдвэрлэх хүчний хөгжил, хүн амын нөхөн үржихүйд сөргөөр нөлөөлөв.
Монголын нийгэмд хутагт, хувилгаад лам нарын бие даасан давхарга нэгэнт төлөвшин тогтсон нь тухайн үед шинэ үзэгдэл байв. Тэд монголын улс төр, соёл боловсрол,оюун санааны амьдралд онцгой үүрэг гүйцэтгэж, ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. (С.Цолмон)
Дашбадрах Д., Монголын хутагтууд, УБ., 2004
Насанбалжир Ц., Манжийн үеийн албат, сум, ард, УБ., 1958
Насанбалжир Ц., Шавийн тухай, ШУХХ. №2, УБ., 1957
Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963
Нацагдорж Ш., Сум, хамжлага, шавь ард, УБ., 1971
Цэдэв Д., Их шавь, УБ., 2013
Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть,УБ., 2003
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он