Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Алтан ордны улс, Хубилай хаан, Хайду хан
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе Монголын эзэнт гүрэн
Хэний хаанчлалын үед Хубилай хаан
Салбар улс төр
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Алтан ордны улсын хаан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1240
Нас барсан он, сар, өдөр 1280
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Албан тушаал Алтан ордны улсын гуравдахь хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өндөр өвөг нь Чингис хаан, ууган хүү Зүчийн хойчис, Бат хааны хоёрдахь хүү Туган (Тогоон, Тодхан)-ы 5 хүүгийн хоёрдахь нь, эх нь ойрадын Хүчү хатан,Мөнхтөмөрийн хатан нь Жижиг, Өлзий, Худуй, хүүхдүүд нь Алгуй, Тохта, Хадаан нарын зэрэг

Мөнхтөмөр

Мөнхтөмөр нь Алтан ордны улсын гуравдахь хаан, 1267-1280 онд төр барьжээ. Мөнхтөмөрийн удмаас түүнийг залгаж хаан суусан хүн үгүй.

Бэрх хааныг нас барсны дараа түүний ах Батын ач хүү Мөнхтөмөр залгамжилж Алтан ордны улсын хаан ширээнд суув. Түүнийг төр барьж байх үед Алтан ордны улс хүчирхэгжиж газар нутгаа өргөтгөж чадсан байна. Мөнхтөмөр хаан Ил хаан Абагатай сөргөлдөж байсан ч Хубилай хааны шахалт, ятгалгаар Ил хаант улстай хэсэг хугацаанд тайван байдлыг сахиж чадсан төдийгүй, урьдын холбоотон Египетийн Мамлюктай ч эвслийн холбоогоо бэхжүүлж тансаг бэлэг бүхий элч нарыг харилцан илгээж байжээ.         

Алтан орд дахь улс захирах эрхийг нь батламжилсан зарлигийг Хубилай хаанаас хүлээн авсан Мөнхтөмөр эхэндээ Хубилай хаан, Аригбөх нарын хаан ширээний төлөөх  тэмцэлд оролцоогүй юм.

СырДарья мөрний хөндийд болсон Цагадай улсын хаан Боракийн эсрэг тулалдаанд Мөнхтөмөр хаан Өгэдэй хааны удмын Хайдуг дэмжиж оролцоод ялалт байгуулжээ. Үүний дараа 1269 оны хавар Талас голын хөндийд Өгэдэй, Цагадай удмын хан хөвгүүд болон ноёдууд хуран цуглаж Дундад Ази дахь монгол ноёдын анхны хуралдай хийжээ. Таласын чуулганы үр дүнд Мөнхтөмөр хаан Хайдугийн хамт  Мавераннахр нутгийн гуравны нэгийг өөрийн улсын эрхшээлд оруулжээ.

Мөнхтөмөр хаан болмогц худалдаа, эдийн засгийн асуудалд онцгой анхаарч мөнгө зоос цутгуулах, гадаадын худалдаачдад чөлөөт худалдаа эрхлэх зөвшөөрөл олгох, сүм хийдүүдийг алба татвараас чөлөөлөх зэрэг ажлыг юун түрүү хэрэгжүүлжээ.

1267 оноос Мөнхтөмөр өөрийн нэртэй зоосыг хуучин Крым, Булгар, Укек хотуудад дэлдүүлж байв. Булгар хотод дэлдүүлсэн Мөнхтөмөр хааны нэртэй, Бат хааны овгийн тамга бүхий  мөнгө, зэс зоос олдсон нь  ховор зоосны тоонд зүй ёсоор орж байна. 

1267 онд Мөнхтөмөр хаан Оросын Үнэн алдартны сүм хийдийг Алтан Ордод алба  өгөх үүргээс чөлөөлж зарлиг гаргаж байсан нь эхээрээ олджээ.

1269 онд Мөнхтөмөр хаан Ганзейн (Тверь,Германы) худалдаачдад харъяа нутгаараа татвар хураамжгүй нэвтрэх үнэмлэх бичиг шийтгэн олгох зарлигийг Тверийн их ван Ярослав Ярославичид буулгаж байжээ. Мөн Италийн Генуягийн худалдаачдад  Каффа хотод, Венецийн худалдаачдад Судак хотод чөлөөт худалдаа хийх эрх олгож байжээ. 1278 онд Венецийн анхны албан ёсны дипломат төлөөлөгч-консул Судакад хүрэлцэн ирж байв.

1274-1275 онд Мөнхтөмөр хаан Галиц Волыний вангуудад Литов руу довтлоход нь цэргийн тусламж үзүүлж байв. 1277 онд салан тусгаарлах оролдлого гаргасан Умард Кавказ руу дайлж оролдлогыг нь зогсоож байжээ. Мөнхтөмөр хаан 1280 (судрын чуулганд 1282 гэж бичдэг) онд өвчний улмаас залуугаараа нас баржээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Рашид-ад-Дин,  Судрын чуулган, Орос хэлнээс эх хэлнээ хөрвүүлсэн Ц.Сүрэнхорлоо, I, II боть, УБ., 2002

Рашид-ад-дин, Шашдирын чуулган хэмээх монголчуудын түүх оршивой, I-II, Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Хатагин Г.Аким, УБ., 2015

Анхбаяр Д., Монголын Эл хант улс, УБ., 2006

Баярсайхан Д., Хүлэгү хаанаас Абу са،ид хүртэл, Ил хаадын тухай өгүүллүүд, УБ., 2016

Лочин С., Алтан ордны хаад, Хаадын сан, УБ

Цолмон С., Монголын Алтан ордны улс, УБ., 2006

Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003

Монголчууд, Дэлхийг эрхшээсэн морьтон дайчдын гүрэн (XII-XVII зуун),УБ., 2016

Энхчимэг Ц., Монголын Цагадайн хаант улс,УБ., 2006

Энхчимэг Ц., Таласын чуулганыг эргэн харах нь

Почекаев Р.Ю., Алтан ордын хаад. Орчуулсан Ш.Одонтөр, УБ., 2013

Золотая Орда в источниках. Т.I.Арабские и персидские сочинения, (орос хэлээр), М., 2003

Почекаев Р.Ю., Цари Ордынские, Биографии ханов и правителей Золотой орды, С-П., 2012


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол