Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Заг Байдрагийн чуулган
Хамаа бүхий үг Өндөр гэгээн Занабазар, Далай лам, Галдан бошгот
Төрөл үйл явдал
Цаг үе Улс төрийн бутралын үе, XVII зуун
Салбар улс төр
Бүс нутаг Монгол улс
Болсон цаг хугацаа 1686
Хаана болсон Хүрэн бэлчир
Холбогдох түүхэн хүн, аймаг угсаатан монгол

Хүрэн бэлчирийн чуулган

1686 онд Заг Байдрагийн Хүрэн бэлчирт Халхын баруун, зүүн гарын ноёдын чуулсан чуулган.

Манжийн төрөөс эхний үед Халхын баруун, зүүн гарын зөрчлийг хөндлөнгөөс ажиглаж байснаа, Ойрадын Галдан бошгот хааныг Халхын дотоод хэрэгт оролцох болсон тэр үеэс идэвхитэй оролцох болов. Тэд Галдан бошготыг оролцуулахгүйгээр Халхын дотоод хямралыг намжаах зорилго тавьжээ.

Манжийн Энх-Амгалан хаан Халх, Зүүнгарын эвдрэлцэлд түгших болсон шалтгаан нь монголын эв нэгдэлд санаа зовсонд бус харин хүчний харьцаа тэнцвэргүй байгааг олж харсанд байгаа юм. Галдан бошигт Далай ламын санал болгосноор Дорнод Туркестан руу дайтаж нэлээд хэмжээний газар нутгийг эрхшээлдээ оруулж, дайны олз үлэмж олж дээр нь алба татвар авах болжээ. Дайнд цэргийн зохион байгуулалт нь жигдэрч,нэгдмэл болсны дээр эдийн засгийн хүчин нь нэмэгдээд байгаа үед  Халх, Ойрад эвдрэлцвэл Халхын хант улс хүнд байдалд орж болзошгүй эрсдлийг тооцоолжээ.  

Тиймээс Манжийн Энх-Амгалан хаан санаачлага гарган V Далай ламаар дэмжүүлэн 1686 онд Заг Байдрагийн Хүрэн бэлчир гэдэг газар Халхын ноёдын чуулган хуралдуулжээ.

Чуулганы зорилго нь Халхын баруун, зүүн гарын ноёдын хооронд үүсээд байгаа зөрчлийг  намжааж эвлэрүүлэхэд чиглэгджээ. Тус чуулганд Далай ламын элч Галдан хийдийн ширээт гавж, Энх-Амгалан хааны элч эрхэлсэн сайд Арнай, Түшээт хан, Чахундорж, Өндөр гэгээн, Сэцэн хан Норов, Засагт хан Шар, Сайн ноёны Шамба засаг, Түшээт ханы дүү Сэдшир бэйл, Засагт ханы төрлийн тайж Саран ахай нарын зэрэг нэр нөлөө бүхий ноёд оролцжээ. Мөн чуулганд Галдан бошгот төлөөний ажиглагчаа оролцуулсан ба уг чуулганы ажиллагааг амжилтгүй болгохыг оролдож байв.

Чуулганыг V Далай ламын бие төлөөлөгч Галдан ширээт удирдан Манжийн хааны эв нэгдлийн тухай зарлигийг уншин сонсгож Түшээт хан, Засагт хан нарыг тэврэлдүүлэн эвлэрүүлж, найрамдлын тангараг тавиулжээ. Мөн чуулганаар хэлэлцсэн нэг асуудал бол Халх, Манж улс хамтран Оросын эсрэг тэмцэх явдал байв.

Хүрэн бэлчирийн чуулганы шийдвэр ёсоор Засагт хан, Түшээт ханаас албат харьяатаа нэхэмжлэхэд өгөөгүйгээр барахгүй, Түшээт хан цэрэглэн оржээ. Тулалдаанд Засагт хан Шар, Галдан бошготын дүү Доржжав нар амь үрэгдсэн нь Галдан бошготыг Халхад цэрэглэн ороход хүргэжээ. Халх, Ойрадын дайн дэгдсэнээс уг чуулганы шийдвэр амьдралд хэрэгжээгүйг харж болно. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Биеэр дайлж өрнө, умрын газрыг төвшитгөн тогтоосон бодлогын бичиг, Алшаа зүүн хошууны Засгийн ордноос зохион байгуулан хэвлүүлэв. ӨМСХХ., 1992

Гонгор Д., Халх товчоон, I боть, УБ., 1970

Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть, УБ., 2002

Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ., 1963

Цолмон С. Галдан бошгот хаан.Нийгэм улс төрийн харилцаа,УБ.,1994,1999

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ., 2003


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол