Сэцэн, Монголын нууц товчоон дахь хүмүүсийн зураг, Бээжин, 1989

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Их Монгол улс, Чингис хаан
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Их Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Чингис хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) 4 хөлгийн нэг
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1165
Нас барсан он, сар, өдөр 1226
Овог, аймаг Арулад
Албан тушаал Түмтийн ноён
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Эцэг нь Наху баян.

Боорчи

Их Монгол улсын улс төрийн зүтгэлтэн цэргийн жанжин.

Боорчи бол Арулад овгийн Наху баяны хөвгүүн болно. Боорчи 1177 оны үеэр Тэмүжинтэй танилцаж чин үнэн сэтгэлээр нөхөрлөж явжээ. Тухайлбал: 1177 оны үеэр Тэмүжин шарга агт бүхий найман морио дээрэмд алдаж эрэл болж мунгинаж явах үед Боорчитой уулзжээ. Боорчи “Эр хүний зовлон нэгэн адил буюу би чамд тусалъя” хэмээн Чингис хааны морийг сольж өгсөн бөгөөд дээрэм хулгайн мөрийг зааж дайсны хүрээнд хамтаар довтлон хүрсэн билээ. Тэр хоёр нум сум тавьж, дээрэмчидтэй байлдсаар шарга агт бүхий найман морио олзлон авчрав. Замдаа Тэмүжин Боорчийн тусад талархаж хэдэн мориноосоо өгье гэхэд Боорчи бээр “Би бол Наху баяны ганц хүү, эцэг өвгөдийн минь хураасан хөрөнгө надад хангалттай. Би ашиг харж чамд туслаагүй анд нөхдийн журмыг бодож тусалсан” хэмээн үнэн сэтгэлээ илтгэж байсан билээ. Түүнээс хойш Чингис хаантай жаргал зовлонгоо хуваалцаж чин үнэн сэтгэлээр зүтгэж явжээ.

1189 онд Тэмүжин Хамаг Монголын хаан болоход Боорчи идэвхитэй дэмжсэн бөгөөд цэргийн үйл хэргийг ерөнхийлөн захирах ахлагч ноёноор томилогдсон байна. 1199 онд Хэрэйдийн Ван ханыг тусалж бүслэлтээс авран гаргаж байсан байна. 1202 оны Татарыг байлдсан дайн, 1203 оны Хэрэйдийг байлдсан дайн 1204 оны Найманыг байлдсан дайн зэрэгт Боорчи биечлэн оролцож дайны ялалтыг батлахад чухал ач холбогдол үзүүлж байжээ. Тэр бас үргэлж Чингис хаанд шударга үнэн зөвлөгөө өгч, улс төрийн хямралуудыг ялан давахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан болно. Ийнхүү 1206 онд Их Монгол улс байгуулагдсаны дараа Чингис хаан түүний гавьяа зүтгэлийг өндрөөр үнэлж “Боорчи, Мухулай та хоёр миний зөв явдлыг зүтгэн гүйцээж, буруу явдлыг ятган зогсоож энэ сууринд хүргэв” хэмээн 88 гавьяатны хоёрдугаар байранд жагсааж Баруун гарын Алтай, Дэрлигин дэрлэгэн түмний түмний ноёноор томилжээ. Мөн 1209 оноос 1218 оны хооронд болсон Алтан улс ба Тангад улсыг байлдах аян дайнд биечлэн оролцож явсан ба арга бодлого өргөж байжээ. 1218 онд болсон Зүчи, Цагаадайн хоорондын хэрүүлийг Боорчи ноён зүйтэй үгээр ятган зогсоож төр улсын нэгдмэл байдлыг батлахад ахан дүүсийн эе найр маш чухал болохыг сурган захиж байв. 1219-1225 онд Боорчи ноён Чингис хааныг дагаж Дундад Азийн Бухар, Самарканд зэрэг газрыг байлдан эзэлжээ. 1226 онд Чингис хаан Тангуд иргэнийг дайлахаар мордох үед Боорчи мөн л  дагалдан явж Тангудын ноён Аша Хамбыг Хулан ууланд ихэд ялж Тангуд улсыг мөхөөхөд чухал хувь нэмэр оруулжээ. Түүхэнд үүнээс хойш Боорчи ноёны тухай тодорхой мэдээ үлдээгүй. Боорчийн үр удам Монгол төрд үе уламжлан зүтгэж Их Юань улсын үед ч хишигтэн цэргийн хоёрдугаар ээлжийг ахлагчаар ажиллаж байжээ. (А.Пунсаг)

Ашигласан ном зохиол

Лу.Алтан товч, УБ., 1990

Монголын нууц товчоон

Судрын чуулган (монгол хэлээр)

Юань улсын судар (хятад хэлээр)


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Юань улсын гавьяат түшмэдийн үйл хэргийн товч

Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993

Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010 

Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999

Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010