Бөртэ хатан бол Чингис хааны авааль гэргий бөгөөд Дай Сэцэний охин болно. Тэрээр 1170-аад оны үеэр Боржигин овгийн Тэмүжинтэй сүй тогтож, 1178 онд ураг барилджээ. Тэрээр эр нөхөр Тэмүжиндээ хань түшиг болж, олон удаа Чингис хааныг ятган сэнхрүүлж янз бүрийн улс төрийн хямрал аюулыг амжилттай даван туулж, Их Монгол улсыг байгуулах ба хамгаалан хөгжүүлэхэд баларшгүй гавьяа зүтгэл үзүүлжээ. 1179 онд Мэргэд аймгийнхан эрт цагт Өэлүн эхийн булаагдсан өсийг нэхэж Тэмүжиний гэр орныг дайрч, хөл хүнд байсан Бөртэ хатныг олзлон аваачсан байна. Тэмүжин эхнэр хүүхдээ аврахын төлөө Ван хан, Жамуха нартай хамтарч Гурван Мэргэдийг довтлон Бөртэ хатныг эргүүлэн авчирсан билээ. Үүнээс хойш Тэмүжин, Жамуха нар урьдын андаа дурдатгаж жил гаруй нэг хотонд суужээ. Гэтэл аль аль нь Монгол төрийн хаан болох хүсэлтэй гэдгийг ухаалаг хатан Бөртэ аль эрт гадарласан тул Жамухагаас эвээр салах арга өргөж нүүдлийн замд Жамухагаас салан явсан билээ. Тухайн үед Жамуха нөлөө ихтэй байсан тул Жамухагаас эвээр хагацсан явдал нь Тэмүжиний тэнхрэн босоход чухал ач холбогдолтой зүйл байсан юм. Ер нь Чингис хаан Монгол туургатныг нэгтгэх үйл ажиллагаанд Бөртэ хатан ч бие сэтгэлээрээ оролцож явжээ. Энэ тухай түүхэн сурвалжид “Үсээ чандлан богтолж, энгэрээ эвхэн бүсэлж, гэзгээ ороон богтолж, хормойгоо шуун бүсэлж” Чингис хаантай мөр зэрэгцэн байлдан тэмцэж явжээ.

Бөртэ үжин бол наран мэт гэгээн ухаантай, нуур мэт дэлгэр сэтгэлтэй, агуу эх хүн байсан юм. Тэрээр төрийн дөрвөн тулгуур мэт Зүчи, Цагаадай, Өгэдэй, Толуй дөрвөн хөвгүүн Хожин Бэхи, Алага Бэхи тэргүүтэй хэд хэдэн охиныг төрүүлэн өсгөж сайтар сурган хүмүүжүүлсний дүнд бүгд төрийн агуу зүтгэлтэн болсон билээ. Хубилай Сэцэн хааны үед эмэг ээжийнхээ гавьяа зүтгэлийг үнэлж Чжиюаний гуравдугаар онд Богдын түшээ, Гэгээн ивээлт их хатан цол нэхэн өргөмжилж дээдсийн сүмийн найман цагаан ордонд Чингис хааны хамт хоёрдугаар ордонд тахилын гэргээ босгож шүтэн тахисан байдаг. (А.Пунсаг)