Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хайсан Хүлэг
Хамаа бүхий үг Их Юань улс, Төмөр хаан
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Их Юань улс
Хэний хаанчлалын үед Төмөр хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Хайсан Хүлэг, Уцзун, Хуайнин ван
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1281 оны 7-р сар
Нас барсан он, сар, өдөр 1311 оны 2-р сар
Овог, аймаг Боржигин
Албан тушаал хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Чингим, эцэг нь Дармабал, эх нь Таж (Даги).

Хайсан хаан

Их Юань улсын гуравдугаар хаан.

Хайсан Хүлэг хаан бол Хубилай хааны ач Дармабалын хөвгүүн ба 1307 онд Их Юань улсын хаан ширээнд сууж 1311 онд өвчнөөр нас нөгчжээ. Тэрээр 1299 онд Өлзийт Төмөр хааны зарлигаар их цэрэг дайчилж Хархорумыг сахин суужээ. 1300 онд төрлийн ван Хайду нарын бослогыг дарангуйлж ихэд ялсан бөгөөд Найман зэрэг аймгийг элсүүлж дагуулаад Алтайн ууланд өвөлжсөн байна. Өлзийт Төмөр хаан түүний гавьяа зүтгэлийг үнэлж 1304 онд Хуаннин ван (Илбэн тохинуулагч ван) цол өргөмжилж алтан тамга шагнаад Суйчжоу, Жуйчжоу (одоогийн Ляонин мужийн газар) газрын 6500 өрхийг өмч иргэн болгон шагнажээ. 1306 онд Хайсан их цэрэг дайчлан Алтай уулыг давж Хайдугийн суурин залгамжилсан хөвгүүн Цэвэрийг байлдахаар морджээ. Тэгээд Эрчис мөрний хөвөөнд хүрч Цэвэрийн дүү Өргөнсан, төрлийн ван Есөн Дэгэ, Хайдугийн хүргэн Баян, жич тэдний хань хамсаатан болох Түмэн, Мэлигтөмөр, Алхаажир зэрэг хүмүүсийг байлдан ялж баривчлан авсанд Цэвэр зугтаан явжээ. 1307 онд түүний дүү Аюурбарвад баруун гарын чэнсян Харгасан нарын дэмжлэгээр Ананд зэрэг хүмүүсийн хаан ор эзлэх гэсэн үйл ажиллагааг зогсоож Шанду хотод их суурийг залгамжилсан байна. Тэрээр Хайсан Хүлэг хаанаар 1308 онд Дувагийн хойчис болон Цэвэр нарыг илбэн дагуулж Монгол орны амар төвшнийг баталж чаджээ. Хайсан Хүлэг хаан суурин залгамжилсны дараа Дадэ хэмээх оны цолыг халж Чжида хэмээн өөрчилж, өвөг дээдсийнхээ их үйлсийг залгамжлан хөгжүүлэх зорилгоо илтгэв. Тэрээр бас хаад, хатад болон гавьяат түшмэдийн үнэн тэмдэглэлийг залган зохиолгожээ. Бичгийн сургаалтныг хүндэтгэж хятад хэлнээс нэлээн олон сонгомол ном зохиолыг монгол хэлэнд орчуулж олон нийтийн хүртээл болгож байв. Тэрээр бас гааль татварыг хөнгөлж, тариалан ялмыг ятган хөгжүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлж байжээ. Хайсан Хүлэг хааны үед шагнаж соёрхох явдал хэтэрхий их байсан учир улсын эдийн засагт дарамт нөлөө боллоо гэдэг.

Хайсан Хүлэг хаан 1307-1311 он хүртэл таван жил хаан ширээнд сууж 31 настайдаа тэнгэрт хальсан байна. Түүнийг нас нөгчсөний дараа “Ямагт нигүүлсэгч, ачлал тахимдуу хаан” хэмээн нэхэн өргөмжилж сүмийн цолыг Уцзун гэжээ. (А.Пунсаг)

 

Ашигласан ном зохиол

Лу.Алтан товч, УБ., 1990
Монголын нууц товчоо
Судрын чуулган (монгол хэлээр)
Юань улсын судар (хятад хэлээр)
Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010 
Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010
Ту Цзи, Монголын түүхэн тэмдэглэл, Хөх хот, 2011