Palace Museum, Beijing (故宫博物院)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Төр гэрэлт хаан, Цыши хатан, Юань Шикай
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе Манж Чин улс, XIX-XX зуун
Салбар улс төр
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) оны цолыг монголоор Бадаргуулт төр, манжаар Бадаранга доро, хятадаар Гуаншюй - Guangxu, хааны цолыг хятадаар Чин Дэзун өөрийн нэр Зайтянь
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1871
Нас барсан он, сар, өдөр 1908
Овог, аймаг Манж, Айсингиоро алтан ураг
Төрсөн газар Бээжин, хааны ордон Бор хот
Албан тушаал 1875-1908 онд төр барьсан Манж Чин улсын арван нэгдэх хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Элэнц өвөө ньТэнгэр тэтгэсэн хаан, Өвөө нь Сайшаал ерөөлт хаан,эцэг нь Төр гэрэлт хааны 7-р хүү Чунь ван ,Эх нь ехэнара овогт Ваньжэнь

Бадаргуулт төр

Бүрэнт засагч хаан үргүй өнгөрсөн тул Цыши хатан өөрийн дүүгийн дөрвөн настай хүү Зайтянийг 1875 онд хаан өргөмжилж өмнөөс нь үргэлжлүүлэн төр барив.

Бадаргуулт төр хаан шинэчлэлийг зоригтой эхлүүлсэн боловч хуучинсаг үзэлтэй төрийн түшмэдүүдийн хориг тавьснаар эхлүүлсэн ажлаа гүйцээж чадаагүйн дээр хаан төрөө ч алдаж нэрийн төдий хаан болжээ.Хэдийгээр гадаадын улс гүрнүүд Бадаргуулт төр хааны үйл ажиллагааг дэмжиж хааны эрх мэдлийг нь буцаан олгуулахыг чармайж байсан боловч бүтээгүй юм.

Бадаргуулт төр хаан бичиг эрдэм, төрийн ёсонд суралцаад 18 нас хүрэхэд нь Цыши хатан албанаас буужээ. Хаан өөрөө төр барих болсон боловч гол чухал шийдвэрүүдийг Цыши хатан  хянаж байв.

1894-1895 онд Япон-Манж улсууд дайтаж  Тайваний 64 арал, Ляодун хойг, Люйшунь боомт зэрэг газар нутгаа Япон улсад алдав.

Япон улсын Мэйжигийн хувьсгалын жишгээр үндсэн хуульт хаант засаглалтай болохын тулд 1898 оноос улс төр, эдийн засаг, нийгмийг хамарсан шинэтгэлийн бодлогыг “Зуун өдрийн шинэчлэл” нэртэйгээр  эхлүүлжээ. Шинэчлэлийн бодлогын хүрээнд аж үйлдвэр, зам харилцаа, боловсролын салбарыг хөгжүүлэхэд илүүтэй анхаарал хандуулав. Төрийн албанд элсүүлэх шаардлагыг өндөрсгөж, шалгалтын системийг өөрчилжээ. Хааны сургуулийг байгуулсан нь Бээжингийн их сургууль хэмээн нэрлэгдэж өнөөг хүртэл үйл ажиллагаа нь үргэлжилж байна.

Төрийн аппаратыг боловсролтой чадварлаг ажилтнаар бүрдүүлж хуучин түшмэлийн системийг өөрчилж олон хүнийг ажлаас халжээ. Албанаас халагдсан болон шинэчлэлийг эсэргүүцэгч талынхан Цыши хатанд гомдол мэдүүлжээ.

Цыши хатан, хааны талд ажиллаж байсан генерал Юань Шикайг өөртөө татан авч Бадаргуулт төр хаантай  өөрийн биеэр уулзан төрийн эрхийг  буцаан авснаа мэдэгджээ. 1898 оноос хойш хаан албан бусаар төрийн эрх мэдэлгүй болж гэрийн хорионд оров. 1900 онд Ихэтуаний бослого дэгдэхэд Цыши хатан, Бадаргуулт төр нарыг Бээжингээс нүүлгэн шилжүүлж, 1902 онд эргэн иржээ. Хаан 3 хатантай байсан ч угсаа залгах үр хүүхэдгүй байв. Хаан 1908 онд 37 насандаа таалал төгсчээ. Хожим түүнийг хордуулж алсныг тогтоосон ба Хятад улсын шинэчлэлийн үндсийг тавигч гэж үнэлдэг. Хааны таалал төгссөний маргааш нь Цыши хатан ч мөн нас баржээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Алтан улсын түүх, Түдэн,Өлзийт нар орчуулав, Үндэстний хэвлэлийн хороо,1988
Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, 11 дэвтэр, Эрхлэн хэвлүүлсэн А.Цанжид, УБ., 2010
Жигмэдсүрэн С., Буянтогтох Г., Манж гүрний хураангуй түүх, УБ., 2010
Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ., 1963
Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ., 2003
Международные отношения в Центральной Азии в XVII-XVIII,М.,1989
Непомнин О.Е., История Китая: эпоха Цин. XVII — начало XX века,М., 2005
Цзюн Чан, Императрица Цыси , Белоусов С.А.,М., 2015
Evelyn S. Rawski, The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions University of California Press, 1998

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол