Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Монгол аймаг буюу Хамаг Монгол улс
Төрөл Түүхэн хүн
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Хабул хаан
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1101 он
Нас барсан он, сар, өдөр 1148 он
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Төрсөн газар Онон Хэрлэнгийн сав нутаг?
Албан тушаал Хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Байшинхор Догшин, эцэг нь Тумбинай сэцэн, хөвгүүд нь Охинбархаг, Бартанбаатар, Хутугт Мөнгүр, Хотул хаан, Хулан, Хадаган, Төдөгэн.

Хабул хаан

Хабул бол Хамаг Монгол аймгийн үеийн анхны хаан.

Хабул хаан бол Чингис хааны элэнц өвөг болно. XII зууны дунд үеэр Хабул хаан Монгол Тайчууд голлосон Хамаг Монгол аймгийг нэгтгэн захирч 1147 онд хаанд өргөмжлөгджээ. Тухайн үед монголчуудын өмнө талаар Алтан улс хөршилж бараг гурван жил тутам умард тийш Монголыг дайрч эд бараа, мал унаа булаан дээрэмдэхээс гадна “эрчүүдийг цөөлөх” хэмээх харгис бодлогыг хэрэгжүүлж насанд хүрсэн эрэгтэй хүнийг харгис хэрцгийгээр хорлон хөнөөдөг байжээ. Хабул хаан Хамаг Монголыг захирсны дараа Алтан улсын довтолгооныг эрс эсэргүүцэж тэдний довтолгооныг хэд хэдэн удаа байлдан ялснаар Чжанцзун хааны үе болоход Монголыг довтлох хүчингүй болж Монголтой эвсэн найрамдахыг хүсэх болжээ.

Нэг удаа Алтан улсын хаан элч томилж Хабул хааныг ордондоо урьж, хүндээр зочилжээ. Тэр их найранд Хабул хаан хөлчүүрхэж биелэн бүжиглэсэн бөгөөд Алтан улсын хааны суусан ширээнд хүрч сахлыг нь шувтарч тоглолоо гэдэг. Маргааш нь Хабул хаан Алтан хаантай золгохдоо осол буруугаа хүлээсэнд Алтан улсын хаан хэрэг зарга болгоогүй хүнд шан харамж өгч Монголд нь үдэн мордуулсан гэдэг. Алтан улсын сайд түшмэд хаандаа өргөдөл гаргаж Хабул хааныг барих хэрэгтэй гэж зөвлөсөнд Алтан улсын хаан дахин цэрэг томилж Хабул хааныг нэхүүлжээ. Үүнд Хабул хаан ихэд хилэгнэж эзэн хааны үг эргэшгүй гэдэг байтал хэлсэн үгээ идсэн хэмээн Алтан улсын хааныг ихэд зэмлэж ирсэн элч нарыг нь хөнөөжээ. Алтан улсын Сицзун хаан үүнийг сонсоод 1137 онд их цэрэг томилж Монгол улсыг дайрав. Алтан улсын цэрэг өнөөгийн Хар мөрөн мужийн Аньцин сяниас хөдөлж Монгол оронд нэвтэрсэнд Хабул хаан улам дотогш зүг зайлан явав. Буйд бөглүү алсын аянд Алтан улсын цэрэг ядран цуцаж хоол хүнс мөхөсдөөд арга бус цэргээ буцаах болсонд Хабул хаан гэнэт цэргээ дайчлан урагш дайрч Хайлаар голын урсгал дагуу газар Алтан улсын цэргийг ихэд байлдан явав. Алтан улсын их жанжин Хабул хаантай золгож Монголын хязгаарт байгаа харуул сахиулаа даруйхан татахыг амлаж байгаад амь мэнд гарч улсдаа буцжээ. 1148 онд Алтан улс Монгол улсыг дахинтаа довтолсон боловч дайнд бүрэн ялагдаж жил бүр тогтсон хэмжээний эд бараа мөнгө төгрөг өгөхийг амлаж хил хязгаарын тайван байдлыг баталж байв. Хабул хаан Алтан улсын түрэмгийллийг зогсоож чадсан явдал нь Монгол улс бие даан хүчирхэгжин хөгжихөд урьдач нөхцөл болсон юм. (А.Пунсаг)

Ашигласан ном зохиол

Лу.Алтан товч, УБ., 1990
Монголын нууц товчоон
Судрын чуулган (монгол хэлээр)
Юань улсын судар (хятад хэлээр)
Далай Ч., Монголын түүх, нэгдүгээр боть
Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010 
Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999
Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010