“Монголын нууц товчоон” бол монгол хүн монгол нутагтаа монгол бичгээрээ туурвисан албан ёсны төрийн түүх болно. “Монголын нууц товчоон”-ы уг эх нь 1228 онд Өгэдэй хааныг хаан өргөмжлөгдсөн үед бичигджээ. Судлаачид “Монголын нууц товчоон”-ыг монгол бичгээр бичсэн хэмээн санал нэгтэй үздэг боловч эдүгээ бидэнд олдоод байгаа эх бол Мин улсын үеийн “Дөрвөн харийн бичгийн хөмрөг”-т хадгалагдан үлдсэн монгол үгийг хятад хэлээр галиглан бичсэн дэвтэр юм. Тухайлбал: Мин улсын бичгийн мэргэд орчуулагч хүмүүжүүлэх ба заан сургахад ашиглах зориулалтаар хятад үсгээр монгол хэлийг авиачлан тэмдэглэж хажууд нь хятад орчуулга хадаж мөн хэсэг бүлгийн ард ерөнхий орчуулга хийж “Юань улсын нууц түүх” хэмээн нэрлээд 12 боть болгон ангилан “Юнлэ хааны их хуульт бичиг”-т оруулж 15 боть болгожээ. Үүнээс улбаалан 12 боть буюу 15 боть гэсэн хоёр янзын хувилбартай байдаг боловч агуулга нь ижил, нийт 282 зүйлээс бүрджээ. Одоо бидний нэрлээд байгаа “Монголын нууц товчоон” бол хэрэг дээрээ дээр хэлсэн “Юань чао ми ши” буюу “Юань улсын нууц түүх” гэдгийн монгол орчуулга нь болно. Харин уг түүхийн нэрийг “Товчоон” буюу “Алтан товчоон” гэдэг байсан байх магадлалтай хэмээн эрдэмтэд үздэг. Уг сурвалжид Чингис хааны алтан урагтны түүхийг голлон бичсэн боловч эртний монголчуудын улс төр, нийгмийн байгуулал, хууль цааз, цэргийн явдал, үг хэл, үсэг бичиг, шашин шүтлэг, ёс заншил, овог аймаг зэрэг далай баян агуулгыг багтаасан нэвтэрхий толь мэт сонгодог бүтээл болно. 1989 онд ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгэж, монголчууд төдийгүй нүүдэлчин ард түмний үнэт соёлын өв хэмээн үнэлэн тэмдэглэсэн юм.

2004 онд Монгол улсын 2 дахь ерөнхийлөгч Н.Багабанди зарлиг гаргаж “Монголын нууц товчоон”-ыг эрхэмлэн дээдэлж судлан дэлгэрүүлэхийг бүх ард иргэддээ уриалсан билээ. “Монголын нууц товчоон”-ыг аль дээр үеэс олон улс анхааран судалж одоо нэгэнт англи, орос, япон, франц, герман, унгар, чех, финлянд, австрали, америк, хятад, солонгос, турк, испани зэрэг 20 гаруй улс орны хэлээр орчуулагджээ. Түүнчлэн түүний талаар олон улсын эрдэмтний судалгааны олон арвин бүтээл хэвлэгдсэн байна. Монгол улсад аль эрт 1917 онд Цэнд гүн “Монголын нууц товчоон”-ыг монгол хэлэнд хөрвүүлж олны хүртээл болгожээ. 1947 онд академич Ц.Дамдинсүрэн орчин цагийн монгол хэлэнд яруу тансаг хөрвүүлж нийт уншигчдын хүртээл болгосон байна. Өнгөрсөн зууны 90-ээд оноос хойш Б.Сумьяабаатар, Д.Цэрэнсодном, Ш.Гаадамба, Ш.Чоймаа, Т.Дашцэдэн, Ш.Бира, Д.Төмөртогоо зэрэг эрдэмтэд “Монголын нууц товчоон”-ыг сийрүүлэн тайлбарлаж олон арвин өгүүлэл зохиол бичиж нийтлүүлсэн билээ. “Монголын нууц товчоон”-ы судалгаа өнөөдөр нэгэнт бие даасан судалгааны салбар болон хөгжиж олон улсын хэмжээнд түүх, улс төр, хэл уран зохиол, шашин шүтлэг зэрэг олон талаас нь судалж эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд хэвлэгдсээр байна. (А.Пунсаг)