Сэцэн, Монголын нууц товчоон дахь хүмүүсийн зураг, Бээжин, 1989

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Их Монгол улс, Чингис хаан
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Их Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Чингис хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Хоёрдугаар ордны хатан
Хүйс Эм
Овог, аймаг Увас Мэргэд
Төрсөн газар Сэлэнгэ мөрний сав нутаг?
Албан тушаал Чингис хааны хоёрдугаар ордны хатан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Эцэг нь Мэргэдийн Дайр усун, нөхөр нь Чингис хаан, хөвгүүн нь Хүлгэн.

Хулан хатан

Чингис хааны хоёрдугаар ордны их хатан

Хулан бол Чингис хааны хоёрдугаар ордны их хатан болно. 1204 онд Чингис хаантай учран золгож, гоо үзэсгэлэн мэргэн ухаанаараа Чингис хаанд таалагдаж хоёрдугаар ордны хатан болов. Сурвалж бичигт Хулан хатны ордныг “Хоёрдугаар ордон”, “Солонгосын Барс орд”, “Саарь хээрийн Харилт дахь аяны ордон” гэх мэтээр нэрлэдэг.

Чингис хаан бээр Монголын олон аймгийг нэгтгэхийн төлөө олон удаагийн аян дайныг хийсэн билээ. 1204 онд Чингис хаан Хар талын үзүүрт Мэргэд аймгийн үлдэгдлийг байлдан явахад Удуйд Мэргэдийн түрүү Тогтога Бэхи Худу, Чулуун хоёр хөвгүүнээ цөөхөн хүнтэй дагуулж, Найман аймгийн зүг дутаан явжээ. Харин Мэргэдийн өөр нэгэн салбар болох Увас Мэргэдийн түрүү Дайр усун гэгчээр өөрийн охин Хуланг авч Чингис хаанд бараадахаар зорин иржээ. Замын дунд Наяа ноёнтой уулзаж, Чингис хаантай золгохоор явж байгаа учраа хэлсэнд Наяа ноёноор цэрэг дайны самуун цаг байсан тул цэргийн хүрээндээ гурван өдөр саатуулж Чингис хаантай уулзуулжээ. Чингис хаан Наяа ноёныг дур мэдэн саатууллаа хэмээн маш их хилэгнэж уурласан үед Хулан охин дундаас нь үг өлгөж “Золоор Наяатай учирсан минь сайн болов, эдүгээ Наяагаас асуухын оронд хаан эзэн соёрхвоос тэнгэрээс заяасан, эцэг эхээс төрүүлсэн бие мах бодиос минь асуутугай” гэж хэлжээ. Чингис хаан тэр даруй Хулан хатантай дэр нийлж сорин үзвээс Хулангийн үг үнэн байсан тул Чингис хаанд ихэд таалагдаж хоёрдугаар ордны гол хатан болсон билээ. Хулан хатнаас Хүлгэн гэдэг ганц хөвгүүн төржээ. Чингис хаан түүнийг их хатныхаа хөвгүүдтэй нэгэн адил үзэж 4000 өрх иргэн соёрхсон гэдэг.

1218 онд Чингис хаан баруунш дайлахаар мордсон үед хатдаас Хулан хатныг дагуулан явав. Хүнд бэрхшээлтэй аян дайны үед Хулан хатан Чингис хааны бие лагшинг сайтар харгалзсан төдийгүй олон зүйлт арга бодлого өргөж гарамгай мэргэн зөвлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж байжээ. Чингис хаан таалал төгссөнөөс хойш, 4 их хатных нь ордныг хэвээр нь хадгалж төр засгаас албан ёсны соёрхол хүлээж байсан байна. Юань улсын үед Хулан хатны хоёрдугаар ордны жилийн хишиг нь 10 лангийн хэсэгт мөнгө 50 ширхэг, торго 75 толгой байнгын татварын торго 1490 толгойг өгдөг байжээ. Хулан хатнаас төрсөн ганц хөвгүүн Хүлгэн нь 1235 онд ахмад хөвгүүдийн аян дайнд оролцож Батыг даган Орос орныг байлдан эзэлж явсан бөгөөд дайны дунд нас барсан гэдэг. Хулан хатан бол Монголын түүхэнд алдар нэрээ мөнхөлсөн агуу бүсгүйн нэг байсан юм. (А.Пунсаг)

 

Ашигласан ном зохиол

Лу.Алтан товч, УБ., 1990
Монголын нууц товчоон
Судрын чуулган (монгол хэлээр)
Юань улсын судар (хятад хэлээр)
Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Юань улсын гавьяат түшмэдийн үйл хэргийн товч
Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010 
Ван Мандаа, Монголын түүхийн толь, ӨМАХХ, 1999
Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010