Хубилай хааны хөрөг. – Хубилай хаан ба түүнийг залгамжлагчид. УБ., 2015

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хубилай Сэцэн хаан
Хамаа бүхий үг Их Юань улс
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Юань улс
Хэний хаанчлалын үед Мөнх
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Сэцэн хаан, Шицзу
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1215 оны 9 дүгээр сарын 23
Нас барсан он, сар, өдөр 1294 он
Овог, аймаг Боржигин
Төрсөн газар Хархорумын ойролцоо
Албан тушаал Их Юань улсын хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Чингис хаан, эмэг эх нь Бөртэ үжин, эцэг нь Толуй, эх нь Сорхугтани бэхи, хатан нь Чимбай, Нанби. Их хатан Чимбайгаас Дорж, Чингим, Мангал, Номхон нарын 4 хөвгүүнтэй. Бас Хөхч, Аяч, Хөхөчү, Орч, Тохон, Хотолтөмөр зэрэг хөвгүүд бий.

Хубилай

Хубилай бол Их Юань улсын үндэслэн байгуулагч их хаан бөгөөд Монголын түүхэн дэх гарамгай улс төрийн зүтгэлтэн.


Хубилай 1215 онд Толуй ноёны авааль хатан Сорхугтани бэхи хатнаас төржээ. Хубилай хар багаасаа сэцэн сэргэлэн бөгөөд Чингис хаан, Бөртэ хатны хайр халамжийг хүртсэн хувьтай ач нь байжээ. Эцэг Толуй ноён нь эрт нас барсны уршгаар Сорхугтани бэхи хатны хүмүүжил сургаалиар эрдэм боловсролтой хүн болон хүмүүжжээ. 1240-өөд оноос эхлэн Мухулай Хархорумыг захиран сууж дэлхий дахинд их үйлсийг бүтээ хэмээн Араб, Перс, Хятад зэрэг олон орны эрдэмтнийг асуун сураглаж төр засах ёс учрыг боловсруулж байжээ. 1253 онд Мөнх хааны зарлигаар умард Хятадыг засан тохинуулах эрх үүргийг хүлээсэн бөгөөд 1256-1259 оны хооронд Шандын голын хөвөөнд Кайпинфү хотыг байгуулжээ. 1259 онд түүний ах Мөнх нас нөгчсөнд, 1260 онд тэрээр Кайпинфү хотноо хаан ширээг залгамжилжээ. 1271 онд улсын нэрээ Их Юань хэмээн өөрчилж бүх Хятадыг эрхшээсэн аугаа том эзэнт гүрнийг байгуулжээ.

Хубилай 1247-1248 оны хооронд кидан гаралтай Хятадын эрдэмтэн Чжан Дэхуй-г Хархорумын ордондоо дуудаж төр засах ёсон болон Хятадын эдийн засаг, күнзийн сургаалийн тухай асуун танилцаж байжээ. 1251 онд түүний ах Мөнх хаан суусны дараа Хубилайг томилон умард Хятадын цэрэг засгийн үйл хэргийг эрхлүүлсэн байна. 1253 онд Мөнх хааны зарлигаар Төвд, Дали зэрэг улс орныг байлдан эзлэв. Үүний дараа Өмнөд Сүн улсыг байлдахаар явжээ. 1259 онд Мөнх хаан Сычуанийг байлдан явж байгаад Эчжоу гэдэг газар дайны талбарт нас нөгчив. Мөнх хаан залуу байсан тул хаан сууринд залгамжлуулахаар ямар нэгэн хүнийг нэр зааж завдаагүй ажээ. Тиймээс алтан урагтны дотроос түүний хоёр дүү Хубилай, Аригбөх нарын хооронд хаан ширээний төлөө тэмцэл үүсчээ. Ингээд Хубилай 1260 оны 3 дугаар сард Шандын голын хөвөөн дэх Кайпинфү хотод их суурийг залгамжилж дүү Аригбөхийг дагатугай хэмээн ятгажээ. Аригбөх ч 1260 оны 5 дугаар сард Хархорумд хаан суужээ. Хубилай Аригбөх нар 4 жил эсэргүүцэлдэн тэмцэлдсэний эцэст Аригбөх ялагдаж ах Хубилайд бууж өгснөөр Хубилай хааны хаан суурь бат бэх болов. Хубилай хаан суусны дараагаар улс төр эдийн засаг соёлыг багтаасан зоригтой шинэчлэлт хийсэн юм. Тухайлбал: 1260 онд хаан суухдаа Чжунтун хэмээх оны цолыг хэрэглэв. Чжунтун гэдэг үгийг “төв ёсны” гэх санаатай хэмээн тайлбарладаг боловч Хятадыг нэгтгэх гэсэн давхар санаа ч шингэж байгаа болно. Мөн 1264 онд оны цолоо Чжиюань буюу “Ихийн туйлд хүрэхүй” хэмээн өөрчилсөн нь бүх Хятадыг нэгтгэж тэнгэрийн доорх хамгийн их улс байгуулна гэсэн санаа зорилтын илэрхийлэл болсон юм. Ингээд Өмнөд Сүн улсыг мөхөөх нь баталгаатай болсон нөхцөлд 1271 оноос улсын нэрээ Дай Юань буюу Их Юань улс гэж нэрлэжээ. Энэхүү Юань гэдэг үг бол “Зурхайт ном”-ын Цяньюань буюу тэнгэр тэргүүн эх гэдгээс санаа авч тэнгэр мэт их улс гэсэн санааг илэрхийлсэн нэр болжээ. Хубилай хаан ноёрхлоо бэхжүүлэхийн тулд нийслэлд Төв бичгийн муж байгуулж орон нутагт салбар муж байгуулж төрийн нэгдсэн эрхийг чангатгажээ.

Хубилай хаан 1261 онд Улсын судар бичгийн хүрээлэнг байгуулж Чингис хаан тэргүүтэй хаадын үнэн тэмдэглэлийг бичүүлж эхэлсэн бөгөөд улсын багш Пагва ламаар Монголын шинэ үсэг буюу дөрвөлжин бичгийг зохиолгож 1269 оноос улс даяар зарлан хэрэглэж олон тооны сонгодог ном зохиолыг орчуулан хэвлүүлжээ. Хубилай хаан 1260 оноос эхлэн хууль ёсны цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргаж дотоод гадаадын худалдааг идэвхтэй дэмжин хөгжүүлэв. Юань улсын үед ус, хуурай газар хосолсон торгоны зам чөлөөтэй нээгдэж дэлхийн худалдааны хөгжилд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Хубилай хаан тариалангаар үндэс болгосон эдийн засгийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж улс орны эдийн засгийн хөгжлийг өндөр төвшинд хүргэсэн билээ. Хубилай хаан бурхны шашныг дээдлэн төр шашин хослон барих хос ёсны сургаалийг боловсруулж энэрэнгүй засаг явуулж байсан бөгөөд бусад шашны тэгш эрхийг хангаж олон соёл зэрэгцэн орших таатай нөхцлийг бүрэлдүүлж байжээ. Хубилай хаан бүх Хятадыг нэгтгэн захирснаар тив дэлхийн ихэнх нутагт энх тайван тогтож хүн төрөлхтөний эдийн засаг, соёлын хөгжилд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байна. (А.Пунсаг)

Ашигласан ном зохиол

Мин улсын судар

Судрын чуулган

Юань улсын судар

Ганболд Ж., Мөнхцэцэг Т., Наран Д., Пунсаг А., Монголын Юань улс, УБ., 2006

Ли Жиан, Хубилай хааны шастир, Бээжин, 2004

Монгол үндэстний бүрэн түүх 6 боть,  Ляонин, 2006

Ту Цзи, Монголын түүхэн тэмдэглэл, Хөх хот, 2011


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Моррис Россаби, Хубилай хаан түүний амьдрал, цаг үе,УБ., 2012

Пунсаг А., Тэнгэрийн Их Юань улсын түүхэн тэмдэглэл,УБ., 2015

Сүгияама Масааки, Монголын эзэнт гүрний мандал буурал, УБ., 2015