Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Дай Юань улс
Хамаа бүхий үг Их Юань улс, Хубилай хаан
Цаг үе Их Юань улс
Хэний хаанчлалын үед Хубилай хаан-Тогоонтөмөр хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Үндэслэн байгуулагч Хубилай
Угсаа Монгол
Бүс нутаг Монголын эзэнт гүрэн
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1271
Татан буугдсан он цаг 1368, 1370
Салаа салбарууд Их Юань улс, Хубилай хаан

Монголын Их Юань улс

Хубилай Сэцэн хааны үүсгэн байгуулсан Монголын их гүрний нэр.


Их Юань улсыг Чингис хааны ач Хубилай Сэцэн хаан (1215-1294) үүсгэн байгуулжээ. Монголын Юань улсыг түүхэнд бас Дай Юань хэмээх Их Монгол улс, Юань улс гэх мэтээр нэрлэдэг. Хубилай бол Чингис хааны ач бөгөөд Толуй ноёны хоёрдугаар хөвгүүн болно. Хубилайн ах Мөнх 1251-1259 онд Их Монгол улсын хаан ширээнд суужээ. 1259 онд Мөнх хаан Өмнөд Сүн улсыг дайлж байгаад Сычуань мужийн Эчжоу гэдэг газар нас нөгчив. Тэгээд Чингис хааны үр ач нарын дотор Хубилай хэмээгдэж 1260 оны 3 дугаар сард Кайпинфу хотод Их Монгол улсын хаан ширээнд суужээ. Хубилай хаан 1271 онд улсын нэрээ Их Юань улс хэмээн өөрчилж 1276 онд Өмнөд Сүн улсыг мөхөөж Төвд, Дали, Зүрчид, Хятад, Уйгур, Солонгос зэрэг олон үндэстнийг ноёрхсон Монголын эзэнт гүрнийг байгуулж 100 гаруй жил Хятад улсыг эрхшээн захирсан байна.

Юань гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном”-ын “Цянь юань” буюу “тэнгэр мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно. Өөрөөр хэлбэл Юань гэдэг нь тэнгэр мэт их гэсэн үг болох юм. Хубилай хаан Их Юань улсыг байгуулсны дараа монголчуудын ноёрхлыг бэхжүүлэхийн төлөө нийслэл хотод Төв бичгийн муж байгуулж төвлөрсөн эрхийг чангатгасан бөгөөд орон нутагт салбар муж байгуулж ноёрхлын тогтолцоог бататгажээ. Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг ч өнөр өссөн байна. Юань улсын үед гар үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж олон оронд борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл болсон байна. Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал хувь нэмэр оруулжээ.

Хубилай хаан 1261 оноос эхлэн Бичгийн утгачийг хавсаргасан улсын судар бичгийн хүрээлэнг байгуулж Чингис хаан тэргүүтэй хаад ноёдын үнэн тэмдэглэлийг бичүүлж түүх соёлоо өвлүүлэн үлдээжээ. Мөн Юань улсын үед “Ляо улсын түүх”, “Алтан улсын түүх”, “Сүн улсын түүх” зэрэг гурван төрийн түүхийг бичүүлж үлдээсэн бөгөөд хятад болон бурхны шашны ном зохиолоос олон боть, сонгодог ном зохиолуудыг хэвлүүлж байжээ. Юань улсын үед Хубилай хаан Монголын утга соёлыг хөгжүүлэх зорилгоор улсын багш Пагва ламд үүрэг болгож 1269 онд улсын шинэ бичиг буюу дөрвөлжин бичгийг зохиолгож төрийн үйл хэргийг хөтлөн явуулж байсан билээ. Хубилай хаан хүн ам ихтэй Хятад орныг эзэмшин захирах зорилгоор Монголын нийслэлийг Хархорумаас Шандуд, Шандугаас дахин Дайду буюу Бээжинд шилжүүлсэн боловч өөрийн үндэстнийхээ өв уламжлалыг бат баримталж шинэ цагаан сар, дээдсийн тахилга, тэнгэр тахилга, хурим найр бүгд монгол уламжлалын дагуу хийгддэг байсан билээ. Юань улсын үед тариалангийн мэргэжил, одон орны судлал, ус суваг ашиглалт, урлаг зэрэг олон зүйл нь дэлхийн тэргүүний эгнээнд хүрчээ. Юань улсын үед бурхны шашныг төрийн шашин болгож эрхэмлэн дээдэлж байсан боловч бусад шашны тэгш эрхийг ч баталж олон соёл зэрэгцэн оршиход таатай нөхцөлийг бүрдүүлж байсан юм. Юань улс бол Монголын эзэнт гүрний оргил үе бөгөөд монголчуудаас дэлхийн түүхэнд баларшгүй хувь нэмэр оруулсан гэрэл цацрангуй үе байжээ. (А.Пунсаг)

Ашигласан ном зохиол

Монголын нууц товчоон

Мин улсын түүх

Судрын чуулган

Юань улсын судар

Монгол үндэстний бүрэн түүх 6 боть, Ляонин, 2006


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

ГанболдЖ., Мөнхцэцэг Т.,  Наран Д., Пунсаг А., Монголын Юань улс, УБ., 2006

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), УБ., 2015

Пунсаг А., Тэнгэрийн Их Юань улсын түүхэн тэмдэглэл, УБ., 2015

Д’Оссон, Монголын түүх, Хөх хот, 1999

Ту Цзи, Монголын түүхэн тэмдэглэл Хөх хот, 2011