Сэцэн, Монголын нууц товчоон дахь хүмүүсийн зураг, Бээжин, 1989

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Таян хаан, Их Монгол улс, Найман аймаг
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе Их Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Чингис хаан
Салбар, чиглэл Түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Чжунфэн дайфу
Хүйс Эр
Овог, аймаг Уйгур
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Хөвгүүд нь Их Миш, Лигү Миш, Сүлхэ, Түмэн

Тататунга

Их Монгол улсын үеийн бичгийн түшмэл.

Тататунга уйгур гаралтай бөгөөд Таян хааны тамга эрхэлсэн их түшмэл байжээ. 1204 онд Чингис хаан Найман аймгийн Таян хааныг байлдан ялж Найман улсыг мөхөөжээ. Тататунга алтан тамгыг өвөртлөн дутааж байгаад Монголын цэрэгт олзлогдон Чингис хаанд бараалхуулсан байна. Чингис хаан бээр Тататунгагийн шударга үнэнийг үнэлж өөрийн дэргэд үйлчлэхийг хүсэхийн зэрэгцээ тамганы үйлдэл хэрэгцээг асуув. Тататунга тамга хэмээгч бол зоос мөнгө, амуу буудай хурааж авах ба түгээн өгөх, бас түшмэлийг тушаалд томилоход хэрэглэх чухал баримт тэмдэг болохыг тодорхой нарийн тайлбарлан өгсөнд Чингис хаан ихэд баясаж өөрийг нь тамгын түшмэл болгожээ.

Тататунга төрөлхийн сэцэн сэргэлэн бөгөөд олон бичигт нэвтэрсэн учир Чингис хаан өөрийн хүүхэд, дүү нартаа уйгаржин монгол бичгийг заалгаж эхэлжээ. Тататунгагийн хичээн багшилсны буянаар Хасар, Шихихутуг хэмээх дүү нар Зүчи, Цагаадай тэргүүтэй хөвгүүд монгол бичиг сурч, соёл боловсролтой болжээ. Тататунга Өгэдэй хааны үед ч тамга эрхэлсэн түшмэл хэвээр байж ордны алт мөнгө, торго дурдныг оруулж гаргах ажлыг эрхэлж байснаар барахгүй түүний эхнэрийг өөрийн 4-р хөвгүүн Харачарын хөхүүл эх болгожээ. Тататунга монголчуудыг үсэг бичигтэй болгоход чухал хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Чингис хааны үйл хэргийг ихээхэн тэмдэглэж байсан бололтой. Түүний тэмдэглэл хожим нь “Монголын нууц товчоон”-ыг зохиоход чухал хэрэглэгдэхүүн болжээ. 1310 онд Хайсан Хүлэг хааны үед түүнийг Чжунфэн дайфугаар нэхэн өргөмжилсөн бөгөөд Яньмэнь цзюний гүнгийн цол нэхэн олгожээ. (А.Пунсаг)

Ашигласан ном зохиол

Юань улсын судар (хятад хэлээр)

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992

Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003

Алтаншаа Н., Монголчуудын өчигдрийн мөр, Хөх хот, 1993


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Буянхүү, Монгол түүхийн толь бичиг - Эртний боть, Хөх хот, 2010 

Монгол судлалын нэвтэрхий толь - Эртний түүх, Хөх хот, 2010

Ту Цзи, Монголын түүхэн тэмдэглэл, Хөх хот, 2011