Халх түмэн нь эртнээс Монгол улсыг харийн довтолгоонос хамгаалах халх, бамбайн үүрэг гүйцэтгэж ирсэн учраас “Халх” хэмээн нэрлэгджээ. Монголын эзэнт гүрний дараахь үед Зүүн Монголын 6 түмний нэг нь Халх байжээ. Халх түмний нэр арай хожуухан түүхэнд нэр гарсан хэдий ч, түүний уг шаг нь Чингис хааны үеийн язгуурын Монголын аймаг овгуудаас гаралтай учир Халхыг нэлээд эртний гаралтай гэж үздэг.

Бүх Монголыг нэгтгэн захирсан Батмөнх Даян хааны үед Халх түмэн нь Арын 7 отог, Өврийн 5 отгоос бүрдэж, Арын 7 отгийг түүний хөвгүүн Гэрсэнз, Өврийн 5 отгийг хөвгүүн Алчуболд нар тус тус өвлөн авчээ.

Өврийн таван отог Халх нь жарууд, баарин, хонгирад, баяд, үжээд (үжрээд) бөгөөд 1610-20-оод оны үед Зүрчидийн Хожуу Алтан улсад дагаар орж, хожим нь Өвөр Монголд багтах болов. Эдүгээ Өвөр Монголын Баарин, Жарууд хошууд нь өвөр халхчуудаас бүрдсэн юм.

Харин Арын долоон отог нь жалайр, бэсүд, элжигин, горлос, хөхүйд, хатагин, урианхан бөгөөд хожим нь үнэгэд, хэрэгүд (гэрүүд), хүрээ хороо, цоохор, тангуд, сартуул гэсэн 6 отог нэмэгдсэнээр нийт 13 отогтой болжээ.

Гэрсэнзийн 7 хөвгүүн дээрх 13 отгийг хуваан захирсан агаад XVI зууны эцэс болоход зүүн, баруун гарын 7 хошуунаас бүрдэх болжээ. Энэ үед халхчууд Их говийн умар талд, Алтай, Хангай, Хэнтийн нуруу хавиар төвлөрөн нутаглаж байв.

Энэ үеэс Ар Халх хүчирхэгжин, үнэн хэрэгтээ биеэ даасан улс болон хувирснаар Зүүн Монгол нь үндсэндээ хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.

XVII зууны эхэн хагаст Халхад 3 хан төрөн гарч, Халхын улс төрийн амьдралд голлох үүрэг гүйцэтгэж байсан боловч, Халхын хамгийн гол эрх мэдэлтэн нь Гэрсэнзийн ахмад хөвгүүн Ашихайн угсааны Халхын баруун гарын Засагт хан байв.

1620-оод оны үед Өврийн таван отог Халх Хожуу Алтан улсад дагаар орсноор “Халх” гэдэг нэр гагцхүү Арын долоо отог Халхыг заах болсон бололтой. 1636 онд өвөрлөгчид Чин улсад дагаар орсноос хойш Халх нь өөрсдийгөө Монголын төрийг залгамжлан авч яваа хэмээн үзэх болжээ. Харин 1660-аад оны үеэс эхлэсэн Халхын дотоодын самуун, Халх-Ойрадын дайн (1688)-ы улмаас Халхын хаад ноёд, хүн амын ихэнх нь Өвөрлөгч нутагт оржээ. Улмаар Манжийн шахалтын доор, аргагүйн эрхэнд 1691 онд Халх албан ёсоор Чин улсын эрхшээлд оржээ.

Ингэснээр 1691 оноос эхлэн Халх нь 3 аймаг, түүний харьяаны 34 хошуунд хуваагдах болов. 1725 онд Сайн ноён аймаг байгуулагдсанаар XVIII зууны хожуу хагасаас эхлэн Халх нь 4 аймаг, 86 хошуунаас бүрдэх болжээ.

Халхчууд Манжийн эрхшээлд орохоос өмнө Чин улсад дагаар орсон халхчуудаар манж нар 2 хошуу байгуулж, Дотоод засгийн 6 чуулганд харьяалуулсан юм.

1691 оноос хойш Халх нь Монголын “гадаад засаг”-ийн нэг хэсэг болжээ. Улмаар XIX зууны эцэс болоход “гадаад засаг” гэдэг нэр томьёог манж, хятадууд “Гадаад Монгол” гэсэн нэр томьёогоор орлуулан хэлэх явцад “Халх” ба “Гадаад Монгол” гэдэг нэр томьёо нь бараг адил утга илэрхийлэх болсон гэлтэй.

1911 оны 12-р сард Халхын язгууртнууд голлосон тусгаар тогтнолын хувьсгал гарч, Монгол улс Манж Чин улсаас салж, тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглажээ. Өнөөгийн Монгол улс нь эрт цагийн Халхын хүн ам, газар нутагт суурилсан улс юм. Тиймээс ердийн ярианд Монгол улсыг “Халх” гэж нэрлэх нь бий. (Ц.Цэрэндорж)