Монголчууд хоорондоо дайтаж байгаа нь. хувийн цуглуулгаас. Jean-Paul Roux. Cengiz han ve Moğol İmparatorluğu. İstanbul. 2012, s.104

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Их Монгол улс, Мөнх хаан, Хубилай хаан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Их Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Хубилай хаан
Салбар, чиглэл түүх
Хүйс эр
Нас барсан он, сар, өдөр 1364
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Чингис хаан, эцэг нь Толуй. Эх нь Хэрэйд аймгийн Ван ханы дүү Жаха хамбу-гийн охин Сорхугтани бэхи хатан. Ах нар нь Мөнх хаан, Хубилай хаан, Хүлэгү.

Аригбөх

Их Монгол улсын их хаан.

Аригбөх нь Их Монгол улсын 5 дахь их хаан бөгөөд ах Хубилайтай хаан ширээний төлөө өрсөлдөж байсан хүн билээ.

1259 оны зун Монголын их хаан Мөнх Өмнөд Сүн улсын эсрэг аян дайн хийж яваад нас барав. Тэгмэгц түүний орыг залгамжлахын төлөө түүний дүү нар болох Хубилай, Аригбөх нарын хооронд тэмцэл өрнөжээ. Монгол нутгаа сахин харгалзах үүргийг Мөнх хаанаас хүлээн авч, нийслэл Хархорумд сууж байсан Аригбөх талийгаач хааны оршуулгын ёслолыг зохион байгуулж, их хурилдайг зарлах зэргээр дараачийн хаан суух эрмэлзлээ илэрхийлэх болов.

Гэвч Мөнх хаантай хамт Өмнөд Сүн улсыг дайлаар мордсон түүний том дүү Хубилай Өмнөд Сүн улсын Эчжоу хотыг довтолсны дараа 1259 онд цэргээ эргүүлж умар зүг буцав. Өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт хүрээд 1260 оны билгийн тооллын 3-р сард өөрийн эзэмшил газар болох Кайпин фу-д хурилдай хуралдуулж, их хааны сууринд суужээ.

Тэгмэгц Аригбөх ч бас түүний дараа сард Хархорумын ойролцоо Мөнх хааны хуучин түшмэд, Зүчи, Цагаадай, Өгэдэйн угсааны олон ноёдын хурилдайг хуралдуулж, их хаан суув.

Ийнхүү Монгол улс хоёр хаантай болж, тэдний хооронд тэмцэл мөргөлдөөн гарах нь тодорхой болжээ. Анхны тулалдаан 1260 оны намар Баски хэмээх газар болж, Аригбөхийн тал ялагдсан хэдий ч, 1261 оны зун сөрөг довтолгоон хийн, Хархорумыг эргүүлэн авч, Хубилайн цэргийг ухраав. Мөн 1261 оны 11-р сард Шумуулт нуурын тулалдаанд Хубилайн цэрэг ялсан боловч, түүний дараахан болсон Ширэгэн тагун-ы тулалдаанд аль ч тал нь давамгайлж чадсангүй. Ийнхүү хэдэнтээ тулалдсан боловч ялагч тодорсонгүй.

Аригбөх баруун хойт Монголын Ойрад зэрэг олон аймгийн дэмжлэгийг авч Хубилайг эсэргүүцэхийн хамтаар цэргийн хүч, эд барааны хангалт авахын тулд Цагаадайн угсааныхны захирсан Дундад Азийн эд баялагт голчлон тулгуурлахыг оролджээ. Гэсэн хэдий ч Цагаадайн угсааны тэргүүн Алгу Аригбөхөөс урваж, тэндээс ирэх эд барааны хангалт тасарчээ. Тиймээс Аригбөх түүнийг залхаан цээрлүүлэхээр Дундад Азийг зорьж, Алгу-г довтлон цохьжээ. Ингэх явцдаа харгислал ихээр үйлдсэний улмаас Аригбөхийг дагаж байсан ноёд түүнээс салан оджээ. Түшиг тулгуургүй болж, ганцаардсан Аригбөх 1264 онд Хубилайд бууж өгөв. Түүнээс 2 жилийн дараа буюу 1266 онд нас баржээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Юань улсын судар (хятад хэлээр)

Ганболд Ж., Мөнхцэцэг Т.,  Наран Д., Пунсаг А., Монголын Юань улс, УБ., 2006

Ким Ходон, Монголын эзэнт гүрэн хийгээд Корйө, орчуулсан Цэрэндорж Ц., УБ., 2016

Нацагдорж Ш., Хубилай сэцэн, УБ., 1998

Монгол улсын түүх, УБ., 2003

Монгол хаад - 5, эрхэлсэн: Төрт ёс, хаадын сан, УБ., 2012

Россаби М., Хубилай хаан түүний амьдрал, цаг үе, орчуулсан Пүрэвтогтох Х., Чинзориг Б., УБ., 2011

Сүгияма Масааки, Монголын эзэнт гүрний мандал буурал, орчуулсан Цэрэндорж Ц., УБ., 2015

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол