Ар Халхын тухай мэдээ (Эртний Монголын хаадын үндэсний их шар тууж , эх бичгийн цогц судалгаа хийсэн С.Чулуун, Ш.Цэрэндоо, УБ., 2011)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Арын долоон отог халх, хойт долоон отог халх, Халхын долоон хошуу, долоон хошууны Халх, Гадаад Халх
Хамаа бүхий үг Халх түмэн, Өвөр Халх, Халхын 4 аймаг
Төрөл овог аймаг
Цаг үе XVI зуун-орчин үе
Салбар, чиглэл түүх
Үндэслэн байгуулагч Гэрсэнз Жалайр хунтайж
Угсаа монгол
Бүс нутаг Монгол, БНХАУ
Үүсч байгуулагдсан он цаг XVI зуун
Салаа салбарууд Жалайр, бэсүд, элжигин, горлос, хөхүйд, хатагин, урианхан, үнэгэд, хэрэгүд (гэрүүд), хүрээ хороо, цоохор, тангуд, сартуул.

Ар Халх

Халх түмний нэг хэсэг, өнөөгийн Монгол улсыг голлон бүрдүүлэгч угсаатны бүлэг.

XVI зууны эхэн хагаст Батмөнх даян хаан харьяат улс иргэнээ хөвгүүддээ өмч болгон хуваахад 5-р хөвгүүн Алчуболд, хөвгүүн Гэрсэнз нарт Халх түмнийг бүрдүүлж байсан 12 отгийг хуваан өгчээ. Үүний 7 отог нь Гэрсэнзийн мэдэлд очсон нь сурвалжид “Арын долоон отог халх”, “хойт долоон отог халх” гэх мэтээр тэмдэглэгджээ. Анхандаа жалайр, бэсүд, элжигин, горлос, хөхүйд, хатагин, урианхан гэсэн 7 отгоос бүрэлдэж байснаа хожим нь үнэгэд, хэрэгүд (гэрүүд), хүрээ хороо, цоохор, тангуд, сартуул гэсэн 6 отог нэмэгдсэнээр нийт 13 отогтой болжээ.

Гэрсэнз (1513-1549)-ийг нас барсны дараа түүний их хатан 7 хөвгүүнд нь Халхын отгуудыг хуваарилан захируулжээ. Тухайлбал, Ашихай үнэгэд, жалайр; Ноёнтой бэсүд, элжигин; Онохуй горлос, хэрэгүд (гэрүүд); Амин хүрээ хороо, цоохор; Дара хөхүйд, хатагин; Далдан тангуд, сартуул; Саму урианхан отгийг тус тус өвлөн авчээ. Ингэснээр Халхын 7 хошуу байгуулагджээ. Анх байгуулагдах цагт 7 хошуу нь 2 гарт хуваагдаж, баруун гарт нь Ашихай (1530-?), Ноёндой (1531-?), Далдан (1542-?), Саму (1544-?) нарын 4 хошуу, зүүн гарт нь Онохуй (1534-?), Амин (1536-?), Дара (1540-?) нарын 3 хошуу багтаж байв.

Тиймээс “Халхын 7 хошуу” хэмээн нэрлэгдэх болсон ажээ. 7 хошуу Халхын баруун гар нь хожмын Засагт хан аймаг, зүүн гар нь хожмын Түшээт хан, Сэцэн хан, Сайн ноён аймгийн үндэс суурь болсон байна. 1660-аад оны үед Ар Халхын хүн ам 860 мянга орчим байжээ.

Тухайн үед монголчууд “Арын 7 отог Халх буюу Халхын 7 хошуу”, “Өврийн 5 отог Халх” хэмээх нэрийг хэрэглэж, бие биеэс нь ялгаварлаж байжээ.

1620-1630-аад оны үед “Өврийн таван отог халх” Манжийн захиргаанд орсноор “таван отог Халх” хэмээх ойлголт бүдгэрчээ. Харин “Арын 7 отог буюу Халхын 7 хошуу” хүчирхэгжин, Манжтай бие даан харилцах болсноор “Халх” гэдэг үгээр “5 отог Халх”-ыг нэрлэхээс илүүтэй “Халхын 7 хошуу”-г нэрлэх хандлагатай болсон гэлтэй байна.

Урьд, хожид Манжийн захиргаанд орсон халхчуудыг манж сурвалжуудад “хуучин халх”, “дотоод халх”, “гадаад халх” гэх мэтээр ялгаварлан нэрлэж байжээ. Тухайлбал, Халхын 7 хошуунаас урьд хожид Манжид дагаар ороод, дотоод засгийн 49 хошуунд багтаж захирагдан суусан 2 хошууг “дотоод халх” гэж нэрлэж байжээ. Харин Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт хан, Сайн ноён гэсэн 4 аймгийг нийтэд нь “Гадаад халх” гэдэг байсан аж.  

“Ар Халхын Абтай галзуу тайж” хэмээн өгүүлдгийг эс тооцвол, сурвалж бичигт XVI-XVII зууны хэрэг явдалтай холбогдуулан Ар, Өвөр Халх хэмээх нэр томьёог хэрэглэхгүй байхыг бодоход, Ар, Өвөр Халх гэдэг нь хожуу үед үүссэн, ялангуяа Өвөр Халх хэмээх нэр томьёо нь хожмын судлаачдын өгсөн нэр томьёо байж ч мэдэх юм.

Харин XVIII-XIX зууны үед монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг Ар, Өвөр Монгол хэмээх нэрийг хэрэглэх явцад Ар Халх гэдэг нэр томьёо гарч ирсэн бололтой. Өөрөөр хэлбэл, Ар Монголыг төлөөлөх гол цөм болсон “Халх”-ын өмнө “Ар Монгол” гэдгийн “Ар” хэмээх үгийг залгаж хэлэлцэх болсон гэж таамаглаж байна. (Ц.Цэрэндорж)

 

 

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007, 2009

Монголын нууц товчоо (худам монгол бичгээр монгол бичиг, утга судлалын үүднээс Шанжмятавын Гаадамбын төсөөлөн нягталж сийрүүлсэн сийрүүлгэ эх, тайлбар), УБ., 1990

БНМАУ-ын угсаатны зүй, боть 1, Халхын угсаатны зүй (ХIХ-ХХ зууны зааг үе), УБ., 1987

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970 

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Нямбуу Х., Монголын угсаатны зүйн удиртгал: Угсаатны бүрэлдхүүн, гарвал зүй, УБ., 1992

Цэрэндорж Ц., XVII  зууны дунд үеийн Халхын хүн амын тоо // Acta Historica, №9, УБ., 2008, 140-143-р тал.

Цэрэндорж Ц., Ар, өвөр, гадаад, дотоод Монгол хэмээх нэрийн тухай // Нүүдэлчдийн өв судлал, №10, УБ., 2010, 197-211-р тал 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол