Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Урианхай, Соёд, Тува урианхай, монгол урианхай, мончог, дыва, тува
Төрөл угсаатан
Цаг үе XVIII-эдүгээ
Салбар, чиглэл түүх
Угсаа монгол, түрэг
Бүс нутаг Монгол улс, БНХАУ
Үүсч байгуулагдсан он цаг XVIII зуун

Алтайн Урианхай

Монгол улсын нэгэн угсаатны бүлэг.

Түүхэнд “Урианхай” гэж нэрлэгддэг түрэг хэлт угсаатны бүлэг өөрсдийгөө хэзээ ч урианхай гэж нэрлэж байсангүй. Харин дээрх овог аймгуудад “Урианхай” гэдэг нэр хадагдсан нь хожмын хэрэг ажээ. Тэд анх XVII зууны эхэн үеэс эхлэн урианхай хэмээн нэрлэгдэх болсон нь Орос, Манжийн албан түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Хожим урианхай гэж нэрлэгдсэн түрэг, монгол олон хошуудыг бие биеэс нь ялган салгахын тулд оршин буй нутаг усаар нь  Алтай урианхай, Тагна урианхай гэх мэтээр нэрлэж хэвшжээ.

Урианхайчууд угтаа Байгал нуурын баруун өмнө талаар нутаглаж байгаад XV зууны эцэс XVI зууны эхээр баруун зүг нүүдэллэн Алтайн нуруу, Эрчис мөрөн, Эмээл гол, Ил Тарвагатай, Эрээн хавирга, Бор талын зэрэг нутагт очиж нутаглажээ. Зүүнгар улс мөхөж 1755-1757 онд Алтай орчмын газар Манж Чин улсын мэдэлд ороход Ховдын амбан алтайн урианхайчуудыг зүүн, баруун хоёр гарт хуваан зүүнд нь 4, баруунд нь 3 хошуу болгон хуваарилж, хошуу бүрд бүгдийн дарга томилон захируулжээ. Энэ үеэс Алтайн урианхай гэж нэрлэгдэх болжээ. Алтайн урианхайн 7 хошууны зүүн гарын 2, баруун гарын 2 хошуу нь монгол гаралтай урианхайчууд бөгөөд үлдсэн 3 нь буюу баруун гарын 1, зүүн гарын хоёр хошуу нь түрэг хэлт урианхай (тува) нараар бүрдэж байв. Түрэг хэлт урианхайн 3 хошууг энгийн ярианд Хар соёны хошуу, Цагаан соёны хошуу, Хөх мончогийн хошуу хэмээн нэрлэдэг байжээ.

Манж Чин улсын захиргаа 1907 онд Ховдын хязгаараас Алтайн цаад хэсгийг тасалж Алтайн хязгаар болгоод, наад хэсгийг нь Ховдын амбанд захируулжээ. Иймээс Чин улсын ноёрхлыг устгасны дараа Олноо өргөгдсөн Монгол Улсаас Алтайн хязгаарыг чөлөөлөх дайны явцад 1913 онд Монгол, Хятад хоёр талын эзэлсэн байрлалаар гал зогсоосон нь Алтайн урианхайн 7 хошууны дундуур Алтайн нурууны оройгоор тасалж цаад хэсэг нь Дундад Иргэн улсын Синьцзян мужийн захиргаанд үлдсэн юм. 

Олноо өргөгдсөн Монгол улсын үед урианхайн 7 хошууны  бүгдийн дарга нарт үе улиран залгамжлах хэргэм олгож, хошуудыг шинээр нэрлэжээ. Монгол урианхайн 4 хошууг Итгэмжит гүн, Ёст гүн, Дархан гүн, Саруул гүнгийн хошуу хэмээн тус тус нэрлэсэн ажээ.

Харин түрэг хэлт урианхайн хошуу буюу Хар соёны хошууны ноёнд Зоригт цол, гүнгийн хэргэм, Цагаан соёны хошууны ноёнд Эетэй цол, гүнгийн хэргэм, Хөх мончогийн хошууны ноёнд Зүтгэлт цол, гүнгийн хэргэм шагнаснаар эдгээр хошуу ноёныхоо цолоор нэрлэгдэх болжээ.

Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын үед Алтайн Урианхайн 7 хошууг Дөрвөдийн Үнэн зоригт хан аймагт харьяалуулжээ.

Алтайн Урианхайн 7 хошууны нутаг нь одоогийн Баян-Өлгий аймгийг бүхэлд нь, Ховд аймгийн зарим сумыг хамарч байв. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007, 2009

Рашид ад-Дин, Судрын чуулган, 1, 2-р боть, Орос хэлнээс эх хэлнээ хөрвүүлсэн Сүрэнхорлоо Ц., УБ., 2002

Баатархүү Б., Монгол улсын тувачууд (түүх-угсаатны зүйн судалгаа), МУИС, УБС, түүхийн ухааны докторын зэрэг горилсон диссертаци, УБ., 2012

Гантулга Ц., Алтайн урианхайчууд, УБ., 2000

Монгол Улсын угсаатны зүй, II боть (Ойрадын угсаатны зүй), УБ., 1996

Очир А., Монголын ойрадуудын түүхийн товч, УБ., 1992

Очир А., Монголчуудын гарал, нэршил, УБ., 2008

Цэвээн Ж., Дархад, Хөвсгөл нуурын урианхай, Дөрвөд, Хотон, Баяд, Өөлд, Мянгад, Захчин, Торгууд, Хошууд, Цахар, Дарьганга, Алтайн урианхай, Хасаг, Хамниганы гарал үүсэл байдлын өгүүлэл, УБ., 1934 // Цэвээн Ж., Түүвэр зохиолууд, эмхэтгэсэн Идшинноров С., I, II  дэвтэр, УБ., 2000


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Алтайн тувачуудын цадиг оршив (Архивын баримтын эмхэтгэл), эмхэтгэсэн: Баатархүү Б., Золбаяр Г., УБ., 2015

Монголын нууц товчоон

Нямбуу Х., Монголын угсаатны зүйн удиртгал: Угсаатны бүрэлдхүүн, гарвал зүй, УБ., 1992