Урианхай хэмээх угсаатны нэр анх X зууны эхнээс түүхэн сурвалжуудад тэмдэглэгджээ. “Ляо улсын түүх (Ляо ши)”-д гарч буй “嗢娘罕 (ванянхань)”-ыг “урианхан” мөн гэж эрдэмтэд үздэг. Тус аймаг “Юань улсын судар”, “Монголын нууц товчоон”-д 兀良哈 (улянха), 兀哴孩 (улянхай), Манж Чин улсын албан түүхэнд 烏梁海 (улянхай) нэрээр тус тус тэмдэглэгджээ. Урианхай, урианхан гэдэг хоёр нэр нэг гаралтай бөгөөд Урианхай хэмээх үг нь “уриа дуудлагын эзэн”, ”онгодын эзэн” гэсэн утгатай гэж судлаачид үздэг.

Түүхэнд “урианхай” нэрээр тэмдэглэгдэж ирсэн овог аймаг олон бөгөөд тэдгээрийг ерөнхийд нь монгол, түрэг, түнгүс угсааны хэмээн ангилан үзэж болно.

Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”-д тэмдэглэснээр урианхад нь талын буюу “монгол урианхад”, “ойн урианхад” хэмээх хоёр зүйл байжээ. Тиймээс судлаачид “ойн урианхад”-ыг өнөөгийн түрэг гаралт урианхай хэмээн үзэж иржээ. Гэвч сүүлийн үед зарим судлаачид түрэг урианхай гэж байхгүй, Рашид-ад-Дин язгуурын монгол урианхайг хоёр хувааж ойн иргэнтэй хольж хутган ташаарч 2 зүйлийн урианхай бий болгожээ гэж үзэж байна.

Ямартай ч VIII зууны үед урианхан нар Хянганы нуруу хавиар нутаглаж байгаад, Х зууны үед нэг хэсэг урианхан нар нүүдэллэн Хэнтийн нуруу хавьд ирж суурьшжээ. XIII зууны эхээр Их Монгол улс байгуулагдаж, мянганы тогтолцоонд ороход урианхан нар хэд хуваагджээ.

Нэг хэсэг урианхай нар Чингис тэргүүтэй их хаадын булшийг сахих үүрэг хүлээж Хэнтийн нуруу хавьд суужээ. Юань улсаас хойш үед [Зүүн] Монголын зургаан түмний нэг түмэн нь Урианхан байсан агаад тэд энэхүү Хэнтийн нуруунд суурьшсан урианхай нарын хойчис бололтой.

Зүүн Монголд нутагшсан Урианхан XV-XVI зуунд зүүн Монголын зургаан түмний нэг гэгдэж явав. Урианхан түмэн Монголын их хааны засаглалыг олонтаа эсэргүүцсэн тул 1538 оны орчим тэднийг бүрмөсөн доройтуулан тархааж, бие даасан түмэн байхыг нь болиулжээ. Тэд аажмаар баруун тийшлэн одоогийн Говь-Алтай аймгийн Цээл, Тонхил, Алтай, Цогт, Ховдын Цэцэг зэрэг сумдын нутагт суужээ. Улмаар Халхын Гэрсэнз жалайр хунтайж (1513-1549)-ийн 7 хөвгүүний отгон нь болох Саму Буймагийн мэдэлд очжээ. Саму Буймагийн удмын ноёдын захирсан урианхай нарыг Манжийн ноёрхлын үед 2 хошуу болгон зохион байгуулсан нь Халхын Засагт хан аймгийн Дайчин бэйс, Дархан бэйлийн хошууд болно. Мөн Хөх нуурт Урианхайн 1 хошуу байсан агаад тус хошууны ноён нь Саму Буймагийн үр удам ажээ.

Мөн Ойрадын бүрэлдэхүүнд нэг хэсэг урианхай нар байсан бөгөөд тэд XIII-XIV зууны үед Ойрадын бүрэлдэхүүнд багтсан бололтой. Тэдгээр урианхай нар Алтай хавьд нутаглан, Зүүнгарын хаант улсын бүрэлдэхүүнд багтаж яваад, XVIII зууны дундуур Манжид эзлэгдэж, 4 хошуунд хуваагдан Ховдын сайдад захирагдаж байв. Тэдгээрийг “Алтайн Урианхай”-д багтаадаг байсан агаад одоо Ховд, Баян-Өлгий аймагт оршин сууж байна.

Бас Хөвсгөл аймгийн Чандмань-Өндөр, Цагаан-Үүр зэрэг сумдад хэсэг урианхай нар суурьшиж байна. Түүх зохиолд тэднийг Аригийн урианхай гэж нэрлэдэг.

Үүнээс гадна Алтай, Тагнын нуруу хавиар нутаглаж байсан түрэг угсааны овог аймгийг түүхийн бичиг зохиолд Урианхай хэмээн нэрлэж байсан бөгөөд тэд  монгол урианхай нараас ялгаатай юм.

Түүнчлэн Юань улсаас хойш үед Хянганы нурууны орчимд “Урианхайн 3 харуул” гэгч байсан агаад тэд Зүүн Монгол, Ойрадын хамтаар тухайн үеийн Монголыг бүрдүүлэгч гол хэсэг байв.

Мөн Солонгосын Чосөнъ улсын үед умардын харь угсаатнуудыг “уранхэ 오랑캐” хэмээн нэрлэдэг байсан нь “урианхай”-тай холбоотой. Анхандаа солонгосчууд “уранхэ” гэсэн нэрээр ихэвчлэн зүрчидийн олон аймаг овгийг нэрлэдэг  байсан бололтой. Гэвч яваандаа “бүдүүлэг, зэрлэг” гэсэн утгатай ерөнхий нэр болж хувирчээ.

Эдүгээ өөрсдийгөө урианхай, урианхан гэж нэрлэдэг хүмүүс Монгол улс, БНХАУ-ын ӨМӨЗО-д бөөнөөр оршин сууж байна. Түүнчлэн ОХУ-ын сахачууд өөрсдийгөө “урянха” хэмээн нэрлэдэг. (Ц.Цэрэндорж)