Архангай аймгийн Хайрхан, Эрдэнэмандал сумдын заагт орших Гол модны Хүннүгийн дурсгалт газарт малтлага судалгаа хийсэн 1 дугаартай язгууртны булшнаас 2001 онд хөлөгт тоглоомын үлдэгдэл илэрч олджээ. Энэ нь нимгэн зассан модон тавцан буюу хөлөг, нүүхэд ашиглах дугуй чулуун хясаа юм.

Тоглоомын хөлөг болох модон тавцан нь хадгалалт муутай бөгөөд олон хэсэг болж бутарсан байсныг засч эвлүүлэхэд 52.7 см урт, 20.5 см өргөн хэсэг нь эвлэрсэн байна. Энэхүү хэсэг дээр 12 босоо, 4 хөндлөн дөрвөлжин хэлбэрийн нүүдлийн нүд мэдэгдэх ба дунд талын нэг эгнээнд байх 4 нүдийг дундуур нь чагтласан байдлаар “Х” тэмдэг тавьж бусдаас нь ялгаж өгсөн нь тоглоом тоглох аргыг нэхэн сэргээхэд чухал ач холбогдолтой зүйл юм.

Нүүж тоглоход ашиглах чулуун хясаа 3 ширхэг олдсон байна. Саарал өнгийн чулуугаар хийсэн, хоорондоо ижил хэмжээтэй дугуй хэлбэрийн эд бөгөөд дээрээ ямар нэгэн дүрс тэмдэггүй цулгуй ажээ. Голч нь 2.95 см, зузаан нь 0.45 см юм.

Энэхүү олдвор нь Монголоос олдсон хамгийн эртний хөлөгт тоглоомтой холбогдох биет хэрэглэгдэхүүн бөгөөд үүнтэй төстэй тоглоом монголчуудын уламжлалт тоглоом наадгай дотор хэд хэдэн төрөл байна. Тухайлбал, оргил, өлзий, их шатрын буга, есөн морь, шатран буга, шаа, наян нэгтийн буга зэрэг хөлөгт тоглоомуудыг дурдаж болно.

Дэлхийн хэд хэдэн орноос шатартай төстэй хөлөгт тоглоом олдсон байдаг. Жишээлбэл, Энэтхэгийн Шатуранга, Хятадын Хан улсын үеийн тоглоом болох Шянчи зэрэг одоогоос 2000-3000 жилийн өмнөх үед холбогдох тоглоомууд байна. (Г.Эрэгзэн)