Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Чжуншушэн (中書省), Чжуншушэн яам, Төв бичгийн муж, Дотоод бичгийн муж, Төвлөн засах яам, Төвлөн засах газар, Төв муж
Хамаа бүхий үг Шумиюань, Юйшитай
Төрөл албан байгууллага
Цаг үе Юань улс
Хэний хаанчлалын үед Хубилай хаан-Аюушридара хаан
Салбар, чиглэл түүх
Үндэслэн байгуулагч Хубилай хаан
Бүс нутаг Монгол, БНХАУ
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1260
Татан буугдсан он цаг 1380-аад он
Салаа салбарууд салбар төв бичгийн муж (син чжуншушэн 行中書省)

Төв бичгийн муж

Юань улсын үеийн төв захиргааны гол байгууллагын нэг.

Төв бичгийн муж буюу Чжуншушэн (中書省) нь Хятадын Вэй (魏) улсын үеэс Мин (明) улсын эхэн үе хүртэл оршиж байсан төвийн захиргааны байгууллагын нэг. Голчлон эзэн хааны зарлиг бичгийн нооргийг бэлтгэх, боловсруулах ажлыг хариуцдаг байв.

Тан улсын үед Чжуншушэн нь чжуншулин (中書令), чжуншушилан (中書侍郎) зэрэг албан тушаалтантай байв.

Монголын эзэнт гүрний үед 1231 онд анх Төв бичгийн мужийг байгуулсан гэдэг боловч энэ нь байнгын үйл ажиллагаатай байгаагүй гэж үздэг. Хубилай хаан суусныхаа дараа 1260 онд Төв бичгийн мужийг шинээр байгуулсан агаад Юань улсын үед Төв бичгийн муж нь төв засгийн газрын захиргааны гол байгууллага болжээ. Орон нутагт үүнтэй яг адилхан хэлбэртэй салбар төв бичгийн муж (син чжуншушэн行中書省)-ийг байгуулжээ. Үүний нэрийг товчлон “синшэн (行省)” гэдэг байсан агаад энэ нь өнөөгийн Хятадын засаг захиргааны нэгж болох муж (省)-ийн эх үндэс болжээ.

Төв бичгийн мужийн гол үүрэг нь зарлиг тушаал боловсруулахаас гадна цэргийн хэрэг хариуцсан Шумиюань (樞密院), хянан шалгах үүрэгтэй Юйшитай (御史台)-гийн хариуцсан ажил үүргээс бусад улс төрийн бүхий л эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлсэн хүчирхэг байгууллага байсан гэж үздэг. Төв бичгийн мужийн түшмэл албан хаагчид нь эзэн хааныг зарлиг, шийдвэр гаргахад нь зөвлөдөг байсан тул ихээхэн эрх мэдэлтэй байжээ.

Төв бичгийн мужийн тэргүүнийг чжуншулин гэдэг байсан агаад энэхүү албан тушаалд голчлон хаан ширээ залгамжлах хуантайцзи-г томилон ажиллуулж байжээ. Түүний доор баруун, зүүн этгээдийн чэнсян (丞相) тушаалтан тус бүр нэг байв. Чэнсянгууд нь маш их эрх мэдэлтэй, чэнсянгийн тоо 1-5-ын хооронд хэлбэлзэж байв.

Чэнсянгийн дараа засгийн хэргийг тэгшлэн шийтгэгч түшмэл (平章政事) (нанхиад дуудлага нь пинчжан чжэнши бөгөөд бас товчлоод “пинчжан” ч гэдэг) хэмээх албан тушаалтан байсан агаад тэдний тоо 2-6-гийн хооронд хэлбэлзэж байжээ. 1330 оноос эхлэн засгийн хэргийг тэгшлэн шийтгэгч түшмэл хэмээх тушаалд 4 хүн ажиллах болжээ.

Түүний доор зүүн, баруун этгээдийн чэн (丞) гэдэг албан тушаалтан, түүний доор засгийн хэргийг туслан мэдэгч түшмэл  (цаньчжи чжэнши, 參知政. Үүнийг бас товчлон цаньчжэн 參政 хэмээх нь байжээ) тушаалтан тус бүр хоёр хүн байв.

Дээр дурдсан албан тушаалтны дотроос чжуншулингээс бусдыг нь нийтэд нь цзайсян (宰相) буюу сайд (тухайн үеийн бичиг зохиолд монгол хэлээр “чэрби”, “зайсан” гэх нь ч буй) хэмээн нэрлэдэг байв. Дээр дурдсанаас гадна Төв бичгийн мужид дунд болон бага тушаалын олон тооны албан хаагч алба хашиж байв.

Мин улс байгуулагдсаны дараа Төв бичгийн мужийг байгуулж, түүний чэнсянг (丞相)-г тэргүүн сайдын үүрэгтэй болгожээ. Гэвч 1380 онд Төв бичгийн мужийг татан буулгаснаас хойш дахин байгуулаагүй ажээ. (Ц.Цэрэндорж)

 

 

Ашигласан ном зохиол

Лю Цзи, Умар газар одсон хувийн тэмдэглэл (орчуулсан Цэрэндорж Ц.) – “Умар газар одсон хувийн тэмдэглэл, Умрыг төвшитгөсөн тэмдэглэл”, УБ., 2016

Юань улсын судар (хятад хэлээр)

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992

Пунсаг А., Тэнгэрийн Их Юань улсын түүхэн тэмдэглэл, УБ., 2010

David M.Farquhar, The Government of China under Mongolian Rule: A Reference Guide. Münchener ostasiatische Studien 53, 1990

元史辭典, 主編, 邱樹森, 山东敎育出版社, 2002

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Ганболд Ж., Мөнхцэцэг Т.,  Наран Д., Пунсаг А., Монголын Юань улс, УБ., 2006