Аюушридар билигт хааны тухай сурвалжийн мэдээ. (Лувсанданзан. Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан Товч хэмээн оршвой. Монгол Улсын Үндэсний номын сан)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Умард Юань, Тогоонтөмөр хаан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Юань улс
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Монгол цол нь Билэгт хаан, сүмийн цол нь Чжаоцзун (昭宗).
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1339
Нас барсан он, сар, өдөр 1378
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Албан тушаал их хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Хошила хаан, эцэг нь Тогоонтөмөр Ухаант хаан, эх нь Ки овогт Өлзийхутаг хатан. Дүү нь Төгстөмөр, хүү нь Майдарбал.

Аюушридара хаан

Умард Юань улсын анхны хаан (1370-1378).

Аюушридара 1339 онд Тогоонтөмөрийн хатан корйө гаралтай Ки овогт Өлзийхутагаас төрсөн. Аюушридара 1353 онд хуантайцзи өргөмжлөгдсөнөөс хойш үнэн хэрэгтээ хааныг төлөөлж, төрийн хэргийг явуулах болжээ.

Аюушридара төрийн эрх мэдлийг атгаснаар, түүнийг хаан ширээнд суулгах гэсэн талынхан хийгээд Тогоонтөмөрийн талынхан зөрчилдөх болов. Аюушридара өөрийн эх Ки овогтын хамтаар Тогоонтөмөр хааныг ширээнээс буулгахаар тэмцэлдэх үед Аюушридараг эсэргүүцэгч хүчний толгойлогч Бортөмөр 1364 онд нийслэлийг эзэлжээ. Тэгмэгц Аюушридара Хөхтөмөр жанжин дээр очиж хоргоджээ. Хөхтөмөр Бортөмөрийн цэргийг бутцохиж, улмаар 1365 онд Аюушридараг нийслэлд хамгаалан хүргэжээ. Энэхүү завшааныг ашиглан Ки овогт хатан Хөхтөмөрийн дэмжлэгийг хүлээж Аюушридараг хаан суулгахыг оролдсон боловч бүтэлгүйтэв.

Ки овогт Өлзийхутаг 1365 онд их хатан болсны дараа хаан ширээг Аюушридарад найр тавин өгүүлэхээр Тогоонтөмөрийг улам дарамтлах болжээ. Энэ үед хэдийгээр Тогоонтөмөр хаан ширээгээ шилжүүлээгүй боловч Дай Юань улсын засаг төр хэдийн хуантайцзи Аюушридарагийн гарт ороод байв.

1368 онд Мин улсын цэрэг нийслэл Дайду хотын дэргэд довтлон ирсэнд Аюушридара Тогоонтөмөр хаан лугаа хамт Шанду руу түр ухарч, улмаар Инчан руу шилжжээ. 1370 онд Тогоонтөмөр хаан нас барж, Мин улсын цэрэг Инчаныг довтлох үед Аюушридара Хархорумд одож, Дай Юань улсын хаан ширээнд сууж, оны цолыг Сюаньгуан (宣光) хэмээжээ. Тэрээр Хархорумд нийслэллэн сууж, төр засгаа төвхнүүлэн, Хөхтөмөр жанжны хамтаар улс орныхоо хүч чадлыг бэхжүүлж, Мин улсын түрэмгийллийг тууштай эсэргүүцжээ. 1372 онд Монгол нутагт довтолсон Мин улсын их цэргийг бутцохисноор Юань улсын байдал нэлээд тогтворжиж, сүр хүч нь сэргэх байдалтай болов.

Улмаар Аюушридара хаан Мин улсын эсрэг сөрөг довтолгоонд шилжиж, Корйө зэрэг улстай харилцаагаа сэргээн, өөртөө татах дипломат бодлогыг амжилттай явуулжээ. Аюушридара 1378 онд нас барж, дүү Төгстөмөр нь Усгал хаан цолтойгоор түүнийг залгамжилжээ.(Ц.Цэрэндорж)

 

Ашигласан ном зохиол

Лю Цзи, Умар газар одсон хувийн тэмдэглэл (орчуулсан Цэрэндорж Ц.) – “Умар газар одсон хувийн тэмдэглэл, Умрыг төвшитгөсөн тэмдэглэл”, УБ., 2016

Мин улсын судар (хятад хэлээр)

Юань улсын судар (хятад хэлээр)

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992

Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003

첵메드 체렝도르지, 14세기 후반 동아시아의 국제정세와 북원과 고려의 관계, 한국학중앙연구원 박사학위논문, 2011 (солонгос хэлээр)

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол