Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Ар Халх
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Батмөнх даян хаан, Боди Алаг хаан
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Жалайр(ын) хунтайж
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1513
Нас барсан он, сар, өдөр 1549
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Албан тушаал хунтайж
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Баянмөнх болох жонон, эцэг Батмөнх Даян хаан. Эх нь Жалайрын Хутаг Шигүшийн охин Сүмэр хатан. Их хатан нь Хатунгай, бага хатан нь Мөнхүй. Хөвгүүд нь Ашихай Дархан хунтайж, Ноёнтой Хатан баатар, Онохуй Үйзэн ноён, Амин дурал, Дара, Далдан хүндлэн, Саму буйма. Охин нь Алтайхан, Мянгалан, Түмэнхэн.

Гэрсэнз

Ар Халхын ноёдын ойрхи үеийн дээдэс бөгөөд Ар Халхын 7 отгийг үндэслэгч.

Батмөнх Даян хаан нийт Монголын хэрэг явдлаар оролдох чөлөөнд Жалайр, Хэргүүдийн ноёд хэсэгхэн зуур Халхыг өмчлөн захирч явжээ. Тиймээс Халхын Чинос овгийн Удаболд хэмээх хүн Халхыг захирах хөвгүүнийг Батмөнхөөс гуйсанд Жимсгэн хатны их хөвгүүн Гэрэболдыг өгч явуулжээ. Гэвч Удаболд Гэрэболдыг догшин хэрцгий авиртай хэмээн дараа жил нь буцаан өгч, оронд нь Гэрэболдын дүү Гэрсэнзийг авч оджээ. Ийнхүү 1620-оод оны үед Гэрсэнз Арын долоон отог Халхын эзэн болов. Гэрсэнз анх Халхад ирэхдээ тухайн үед хамгийн хүчирхэг байсан Жалайрыг эзэгнэн сууж байснаас түүнийг Гэрсэнз хэмээн нэрлэх болсон бололтой.

Гэрсэнз 7 хөвгүүнтэй байсан агаад түүний их хатан Хатунгай-гаас нь Ашихай дархан хунтайж (1530), Ноёндой хатанбаатар (1531), Онохуй үйзэн (1534), Амин дурал (1536), Дара (1540), Далдан хүндлэн (1542), бага хатан Мөнхүй-гээс нь Саму буйма (1546) төржээ.

Гэрсэнз 36 настайдаа Буран (Бүрэн?) хэмээх газар нас баржээ. Түүний үйл ажиллагааны талаар дорвитой мэдээ үгүй.

Гэрсэнзийг нас барсны дараа түүний их хатан Хатунгай 7 хөвгүүнд нь өмч хуваан өгөхөд Ашихай үнэгэд, жалайр; Ноёнтой бэсүд, элжигин; Онохуй горлос, хэрэгүд (гэрүүд); Амин хүрээ хороо, цоохор; Дара хөхүйд, хатагин; Далдан тангуд, сартуул; Саму урианхан отгийг тус тус өвлөн авчээ. Ийнхүү Халхын Арын 7 отог буюу Ар Халхын 7 отог (хошуу)-ийн үндэс суурь тавигджээ.(Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Byamba-yin Asaragči neretϋ (-yin) teϋke (Эхбичигийн судлагаа) Тэргүүн дэвтэр. Галиглаж, үгийн хэлхээг үйлдэн хэвлэлд бэлтгэсэн Цэвэлийн Шагдарсүрэн, И Сөн Гю (Lee Seong-gyu), УБ., 2002

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч, УБ., 1961

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970

Цэрэндорж Ц., Ар, өвөр, гадаад, дотоод Монгол хэмээх нэрийн тухай // Нүүдэлчдийн өв судлал, №10, УБ., 2010

Tserendorj Ts., On the name "Ger(e)sen(g)je jalayir qun(g)tayiji" // Acta Historica, №6, УБ., 2005, 82-84-р тал

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол