Ноён уулын хүннүгийн язгууртны хүннүгийн 22-р булш (Борнуур сум, Төв аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Эсгий ширдэг, чий будагтай аяга, амьтны дүрст олдвор
Төрөл Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе Хүннүгийн үе
Он цаг НТӨ I- НТ I зуун
Салбар Археологи

Ноён уулын хүннү булш

Хүннүгийн оршуулгын цогцолбор дурсгал. Монгол улсын Засгийн газрын шийдвэрээр улсын тусггай хамгаалалтад орсон дурсгал.

Ноён уул нь Төв аймгийн Борнуур, Батсүмбэр сум, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын заагт оршино. Уулын баруун талын Сүжигт, өмнөд талын Журамт, зүүн талын Хужирт гэсэн 3 аманд нийт 230 орчим Хүннү булш бий. Дурсгалт газрын ихэнхи булш газрын өнгөн хөрсөн дээр ил цухуйх дөрвөлжин хэлбэрийн гол байгууламж, түүний өмнө талд залгуулан байгуулсан урт гонзгой үүдэвчтэй Хүннүгийн язгууртны булшнууд юм. Түүнчлэн жирийн иргэдийн цагариган дараастай булш болон том булшны дагуул булшнууд бий.

Ноён уулын дурсгалт газрыг 1912 онд санамсаргүй байдлаар илрүүлсэн бөгөөд Оросын ШУА-иас томилсон “Монгол-Түвдийн экспедиц” 1924 онд анхны малтлагыг хийжээ. Тус экспедиц дурсгалт газарт үүдэвчтэй том булш 6 (Баллодын, 1, 6, 23, 25, Кондратьевын), тодорхойгүй тооны дугуй булш (Андреевын булш зэрэг) малтсан байна. Уг экспедицид томилогдон ирсэн С.А.Теплоухов, Г.И.Боровка нар 1925 онд үүдэвчтэй 2 булш (12, 24-р) нэмж малтжээ. Түүний дараа 1927 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн ажилтан А.Д.Симуков 2 булш (5-р, Симуковын) малтсан байна. 1954-1955 онд Ц.Доржсүрэн үүдэвчтэй 2 болон дугуй хэлбэрийн 9 булш (2-9, 11-р) малтан судалжээ. Мөн тэрээр 1955 онд үүдэвчтэй булшны дэргэд байрлах 8 байгууламж болон 1 дугуй булшийг малтсан юм. 1961 онд Ц.Доржсүрэн Унгарын археологич И.Эрделийн хамт Хужиртын аманд 2 дугуй булш малтжээ. Үүнээс хойш тус дурсгалт газарт хэд хэдэн удаа гүймэг хайгуул хийгдсэн ба 2006-2015 оны хооронд Монгол-Оросын хамтарсан шинжилгээний анги 4 язгууртны булшийг малтан шинжилсэн байна.

Ноён уулын булшнууд нь хөрсний онцлогоос хамаарч оршуулгын хэсэгт байх модон байгууламжууд харьцангуй сайн хадгалагдсан ба хүн амьтны дүрсийг өнгийн утсаар хатгасан нэхмэл эдлэл, домгийн амьтдын дүрсийг зээглэн чимэглэсэн эсгий ширмэл ширдэг, Грек-ромын домгийн бурхадын дүрст хөөмөл мөнгөн эдлэл, хятад бичигтэй чий будагтай аяга, олон төрлийн алт, мөнгө, үнэт чулуун эдлэлүүд, хүрэл сав суулга, том шавар ваар зэрэг ховор содон олдворууд илэрсэн дэлхийд алдартай дурсгал юм. (Г.Эрэгзэн)

Ашигласан ном зохиол

Доржсүрэн Ц. Умард Хүннү (эртний судлалын шинжилгээ) // Studia archaeologica. Tom. I,Fasc.5. УБ., 1961.

Полосьмак Н.В., Цэвээндорж Д., Богданов Е.С. Двадцатый Ноин-улинский курган.Новосибирск,  2011.

Руденко С.И. Культура хуннов и Ноинулинские курганы. М.-Л., 1962.

Trever C. Excavations in Northern Mongolia (1924- 1925). Leningrad: J. Fedorov Printing House,1932.

Цэвээндорж Д., Полосьмак Н.В., Батболд Н., Эрдэнэ-Очир Н., Цэнгэл М. Ноён уулын Хүннүгийн язгууртны 20-р булшны судалгаа // Studia archaeologica. Tom. IV(XXIV), Fasc. 20. УБ., 2007, т. 288- 304.

 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол