Амарсанаагийн хөшөө. Ховд хот.

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Зүүнгар хаант улс, Даваач, Чингүнжав, Цэнгүнжав
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Зүүнгар хаант улс
Салбар, чиглэл түүх
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1718
Нас барсан он, сар, өдөр 1757
Овог, аймаг Хойд
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Хошуудын Лхазан хан, эцэг нь Галданданзан. Хойт эцэг нь Хойд аймгийн Үйзэн хошууч. Эх нь Цэвээнравдан хааны охин Ботлог. Хатан нь Галданцэрэн хааны охин Битэй.

Амарсанаа

Зүүнгар хаант улсын сүүлчийн хаан (1755-1757), Манжийн эсрэг эрх чөлөөний тэмцлийн нэгэн удирдагч.

Амарсанаа бол Ойрадын Хойд аймгийн нөлөө бүхий ноён бөгөөд Ойрадын хаан Цэвээнравдангийн охин Ботлогоос төрж Хойдын ноён Үйзэн хошуучийн гэрт өсч хүмүүжжээ. 1750-аад онд Ойрадын хаан ширээний төлөө тэмцэлд идэвхтэй оролцож, хаан ширээний төлөө өрсөлдөж байсан Даваач ноёныг дэмжиж байв. 1751 онд Амарсанаа, Даваач нар өрсөлдөгч Ламдаржаад ялагдан Хасагийн Дундад ордны хаан Аблай дээр зугтан очжээ. 1753 оны эхээр Даваач, Амарсанаа нар Зүүнгарт буцан ирж Ламдаржааг хөнөөгөөд, Даваач Зүүнгарын хаан ширээнд суужээ. Гэтэл удалгүй Дөрвөдийн ноён Нэмэхжаргал Даваачийг Илиэс хөөн зайлуулсан байна. Даваач мөн л Амарсанаагийн дэмжлэгээр Нэмэхжаргалыг устгаад, дахин хаан болжээ.

Гэвч удалгүй Амарсанаа, Даваач нар хоорондоо эвдрэлцэж, Даваач цэрэг илгээн Амарсанааг довтолжээ. Амарсанаа Даваачийн цэргийн довтолгоог хэдэнтээ няцаасан хэдий ч хүчин мөхөсдөн 1754 оны намар өөрийн харьяат 20000 хойдоо дагуулан Манжид дагаар оржээ. Манжийн хаан түүнийг чин ван өргөмжилж, Зүүнгарыг дайлах их цэргийн Умард замын туслах жанжнаар томилжээ. Зүүнгарыг дайлах Манжийн цэргийн тэргүүн эгнээнд Амарсанаа явсан нь зүүнгарчууд эсэргүүцэл багатайгаар Манж Чин улсад дагаар ороход зохих нөлөө үзүүлжээ. Манж нар Зүүнгарыг эзэлснийхээ дараа 4 аймагт хувааж, аймгийн хангуудыг томилсны дотор Амарсанааг зөвхөн Хойд аймгийн хан болгохоор шийджээ. Манж нарын тусламжтайгаар Зүүнгарын хаан болох гэсэн Амарсанаагийн санаархал талаар болсон тул 1755 оны 9 сарын 24-нд Амарсанаа Манжийн эсрэг бослого гаргав. Мөн оны 10-р сард Амарсанаагийн заавар зөвлөгөөгөөр зайсан Дондогманж Илид байсан манжийн цэргийг бут цохьжээ. 1755 оны 11-р сард Бор талд Амарсанааг Зүүнгарын хаан өргөмжилжээ. Амарсанаа 1756 оны 1-р сард Илийн Норус Хаж байшингийн газар Манжид урвасан Саарал нарын цэрэгтэй тулалдан бут цохьсон боловч түүний дараа бослогын удирдагчдын хооронд санал зөрөлдөөн гарч, хоорондоо тулалдан, Амарсанаа цохигдож, цөөн нөхдийн хамт зүүн Хасагийн Аблайн дэргэд очжээ. 1757 оны хавар Амарсанаа Хасагаас буцан ирж, 1757 оны 6-р сард Шарбал гэдэг газар Манжийн 1 түм орчим цэрэгтэй, Амарсанаагийн 3000 цэрэг хагас сар орчим ширүүн тулалдсаны эцэст босогчид 2500 хүнээ алуулж, Амарсанаа Орост зугатан гарчээ. Амарсанаа хаант Оросоос  Манжийн эсрэг тусламж гуйж байгаад 1757 оны 9 сарын 21-нд цэцэг өвчний улмаас Тобольск хотод нас баржээ. (Ц.Цэрэндорж)

 

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Монгол улсын түүх, дөтгөөр боть, УБ., 2003

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Златкин И.Я., История Джунгарского ханства (1635-1758), М., 1983

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол